Θεωρία Λογοτεχνίας Ι

                                                Αφηγηματικές τεχνικές-Αφηγηματικοί τρόποι

Αφήγηση είναι μια πράξη επικοινωνίας, με την οποία παρουσιάζεται προφορικά ή γραπτά μια σειρά πραγματικών ή πλασματικών γεγονότων.

Κάθε αφήγηση είναι δομημένη πάνω σε ορισμένες αφηγηματικές τεχνικές και αφηγηματικούς τρόπους. Ανήκουν στις αφηγηματικές τεχνικές:

1.     Οι λειτουργίες του αφηγητή

Εάν ο αφηγητής συμμετέχει είτε ως πρωταγωνιστής είτε ως αυτόπτης μάρτυρας στην αφηγούμενη ιστορία (μύθο) ονομάζεται ομοδιηγητικός αφηγητής, και τότε πρόσωπο αφήγησης είναι το πρώτο (πρωτοπρόσωπη αφήγηση).

Στην περίπτωση που ο αφηγητής συμμετέχει στην ιστορία ως βασικός ήρωας λέγεται αυτοδιηγητικός αφηγητής· εάν, αντίθετα, δεν συμμετέχει καθόλου στην ιστορία που αφηγείται,  είναι ο λεγόμενος ετεροδιηγητικός αφηγητής, δηλ. ένα ξένο προς την υπόθεση πρόσωπο, στο οποίο ο συγγραφέας αναθέτει την εξιστόρηση, που τότε γίνεται σε τρίτο πρόσωπο (τριτοπρόσωπη αφήγηση).

Ονομάζεται ιδιαίτερα παντογνώστης-αφηγητής το αφηγούμενο πρόσωπο που γνωρίζει τα πάντα και βρίσκεται παντού, ακόμη και τις πιο απόκρυφες σκέψεις των ηρώων.

2.     Η εστίαση

Με τον όρο αυτόν εννοείται η απόσταση που παίρνει ο αφηγητής από τα πρόσωπα της αφήγησης. Έτσι, προκύπτουν οι επόμενες διαβαθμίσεις:

α. Αφήγηση χωρίς εστίαση (ή: μηδενική εστίαση): ο αφηγητής γνωρίζει περισσότερα από τα πρόσωπα, εξισώνεται δηλ. με τον παντογνώστη-αφηγητή.

β. Αφήγηση με εσωτερική εστίαση: η αφήγηση παρακολουθεί ένα από τα πρόσωπα ή ο αφηγητής γνωρίζει τόσα όσα και το πρόσωπο από την οπτική γωνία του οποίου αφηγείται.

γ. Αφήγηση με εξωτερική εστίαση: ο αφηγητής γνωρίζει λιγότερα από τα πρόσωπα· στην περίπτωση αυτήν ο ήρωας δρα, χωρίς ο αναγνώστης να μπορεί να μάθει τις σκέψεις του (π.χ. στα αστυνομικά μυθιστορήματα).

3      Ο χρόνος της αφήγησης

Η σχέση ανάμεσα στο πότε συμβαίνει η αφήγηση και πότε τα αφηγούμενα γεγονότα δημιουργεί τα πιο κάτω είδη χρόνου αφήγησης:

α. Μεταγενέστερη αφήγηση: η αφηγούμενη ιστορία (ο μύθος) έχει εξ ολοκλήρου συντελεστεί, όταν ο αφηγητής ξεκινά να την εξιστορήσει (αποτελεί την πιο συχνή περίπτωση).

β. Προγενέστερη αφήγηση:  αυτή που προηγείται της έναρξης της εξιστόρησης.

γ. Ταυτόχρονη αφήγηση: η αφήγηση πραγματοποιείται ταυτόχρονα με την εξέλιξη της ιστορίας.

δ. Παρέμβλητη αφήγηση: ανάμεσα στα  εξιστορούμενα γεγονότα ο αφηγητής παρεμβάλλει και δικές του σκέψεις.

4      Η χρονική σειρά των γεγονότων

Ο αφηγητής συχνά παραβιάζει την ομαλή χρονική σειρά των γεγονότων, είτε για να γυρίσει στο παρελθόν είτε για να αφηγηθεί κάτι που θα διαδραματιστεί αργότερα. Οι συγγραφικές αυτές επιλογές καλούνται αναχρονίες και διακρίνονται σε:

α. Αναδρομικές αφηγήσεις ή αναδρομές  ή αναλήψεις (flash back): η κανονική ροή της αφήγησης διακόπτεται, προκειμένου να εξιστορηθούν παρελθοντικά γεγονότα.

β. Πρόδρομες αφηγήσεις ή προλήψεις: ο αφηγητής εξιστορεί εκ των προτέρων περιστατικά που θα συμβούν αργότερα.

γ. In medias res (=στη μέση των πραγμάτων): ο αφηγητής δεν ξεκινά την αφήγηση από την αρχή της ιστορίας αλλά από το κρισιμότερο, κατά τη γνώμη του, σημείο της πλοκής και, στη συνέχεια, με αναδρομή στο παρελθόν εξιστορεί και τα προηγούμενα.

δ. Εγκιβωτισμός ή εγκιβωτισμένες αφηγήσεις: είναι οι δευτερεύουσες αφηγήσεις που πλαισιώνουν την κύρια αφήγηση, αλλά και τη διακόπτουν.

ε. Παρέκβαση ή εμβόλιμη αφήγηση: προσωρινή διακοπή της ομαλής ροής της αφήγησης, για να παρεμβληθεί άλλο θέμα, που δεν σχετίζεται άμεσα με την υπόθεση του έργου.

στ. Προϊδεασμός ή προσήμανση: η ψυχολογική προετοιμασία του αναγνώστη από τον αφηγητή για το τι πρόκειται να ακολουθήσει.

ζ.  Προοικονομία: ο τρόπος με τον οποίον ο συγγραφέας ‘τακτοποιεί’ τη σειρά των γεγονότων, με σκοπό να δημιουργήσει τις κατάλληλες συνθήκες για τη φυσική και αβίαστη εξέλιξη της πλοκής.

5      H χρονική διάρκεια

Ο αφηγητής κατά την αφήγηση είναι ενδεχόμενο να παρουσιάζει συνοπτικά μερικά γεγονότα που είχαν μεγάλη διάρκεια (συστολή του χρόνου) ή, αντίθετα, να επιμηκύνει το χρόνο γεγονότων που διάρκεσαν ελάχιστα (διαστολή του χρόνου). Με την πρώτη πετυχαίνει επιτάχυνση του ρυθμού της αφήγησης, ενώ με τη δεύτερη επιβράδυνση. Όταν ο χρόνος της αφήγησης συμπίπτει με το χρόνο της ιστορίας σημειώνεται η ισοχρονία, που επαληθεύεται στις διαλογικές σκηνές και στους εσωτερικούς μονολόγους (η ισοχρονία αυτή λέγεται και σκηνή).

Τεχνικές με τις οποίες ο αφηγητής συντομεύει το χρόνο της αφήγησης είναι οι εξής:

α. Επιτάχυνση: ο αφηγητής εμφανίζει με τρόπο συνοπτικό γεγονότα με μεγάλη διάρκεια.

β. Παράλειψη: ο αφηγητής παραλείπει γεγονότα που δεν σχετίζονται με την ιστορία (το μύθο).

γ.  Περίληψη: ο αφηγητής δίνει περιληπτικά ενδιάμεσα γεγονότα.

δ. ΄Ελλειψη ή αφηγηματικό κενό: ο αφηγητής σκοπίμως αποσιωπά γεγονότα που εννοούνται εύκολα ή δεν συμβάλλουν ουσιαστικά στην πλοκή.

Τεχνική με την οποία ο αφηγητής διευρύνει (απλώνει) το χρόνο της αφήγησης είναι η επιβράδυνση, όταν δηλ. γεγονότα με μικρή διάρκεια παρουσιάζονται με εκτεταμένη αφήγηση.

ε. Στοιχεία πλοκής-Δραματικά απρόοπτα: κάποια γεγονότα συμβαίνουν ξαφνικά, χωρίς να τα αναμένει ο αναγνώστης, και αλλάζουν την πλοκή της ιστορίας.

Ανήκουν στους αφηγηματικούς τρόπους:

1      Η έκθεση ή αφήγηση: η παρουσίαση γεγονότων και πράξεων, που διακρίνεται σε διήγηση και μίμηση. Στη διήγηση ο αφηγητής αφηγείται μια ιστορία με τη δική του φωνή, ενώ στη μίμηση δανείζεται τη φωνή άλλων προσώπων.

2    Ο διάλογος: τεχνική γνήσια θεατρική που προωθεί την εξέλιξη του μύθου με ευθύ λόγο, στιχομυθία.

3   Η περιγραφή: αναπαράσταση προσώπων, τόπων, αντικειμένων, που συνδυάζεται αρμονικά με την αφήγηση.

4  Το σχόλιο: η παρεμβολή σχολίων, σκέψεων και γνωμών από τον αφηγητή έξω από τη ροή της αφήγησης, που όμως προκαλεί και ανάλογη επιβράδυνσή της.

5   Ο ελεύθερος πλάγιος λόγος: η περισσότερο ή λιγότερο πιστή απόδοση των λόγων ενός ατόμου από τον αφηγητή σε τρίτο πρόσωπο και σε χρόνο ιστορικό.

6  Ο εσωτερικός μονόλογος: η αποκάλυψη, σε αδιάκοπη ροή,  σκέψεων, εικόνων, εντυπώσεων, αναμνήσεων, συνειρμών που απασχολούν την ψυχή και το μυαλό του ήρωα.