Αρχαία Ελληνικά Α΄ Λυκείου

                                                 Ενότητα Γ: Ξενοφών Γρύλλου Ερχιεύς

1.      Η ζωή του

Ο Ξενοφών γεννήθηκε στο δήμο Ερχιάς της Αττικής (σημ. Σπάτα) μεταξύ των ετών 431 και 429 από πατέρα εύπορο κτηματία, που έδωσε στο γιο του καλή μόρφωση. Είχε την τύχη να  γνωρίσει τον Σωκράτη, αλλά και έζησε όλη την ταραγμένη περίοδο του Πελοποννησιακού Πολέμου, του καθεστώτος των Τριάντα Τυράννων στην Αθήνα και την αποκατάσταση της δημοκρατίας (403 π.Χ.).

Πήρε μέρος στην εκστρατεία του Κύρου κατά του αδελφού του Αρταξέρξη Β΄, βασιλιά της Περσίας, μετά την οποία ανέλαβε ηγετικό ρόλο για την επιστροφή των ελλήνων μισθοφόρων στην Ελλάδα. Στη Θράκη, όπου βρέθηκε μετά την περιπετειώδη επάνοδό του, γνώρισε το βασιλιά της Σπάρτης Αγησίλαο, από την προσωπικότητα του οποίου εντυπωσιάστηκε τόσο, ώστε να τον ακολουθήσει αρχικά στη μάχη της Κορώνειας (Αθηναίοι και Θηβαίοι πολεμούν το 394 π.Χ. κατά των Σπαρτιατών) και στη συνέχεια στους Δελφούς για τους επινίκιους πανηγυρισμούς.  Τότε ήταν που οι Αθηναίοι αποφάσισαν να εξορίσουν τον Ξενοφώντα.

Οι Λακεδαιμόνιοι όμως του παραχώρησαν κτήμα στην περιοχή του Σκιλλούντα (κοντά στην Ολυμπία), όπου ο Ξενοφών πέρασε πολλά χρόνια της ζωής του με την οικογένειά του. Όταν η περιοχή περιήλθε στην κατοχή των Ηλείων, ο ιστορικός αναγκάστηκε να μετακομίσει στην Κόρινθο.

Δεν γνωρίζουμε εάν επέστρεψε στην πατρίδα του μετά την άρση της απόφασης για την εξορία του. Οι δύο γιοι του όμως υπηρέτησαν στον αθηναϊκό στρατό. Πέθανε μετά το 355 π.Χ.

2.      Το έργο του

Στην προσωπικότητα και στις ιδέες του Ξενοφώντος άσκησαν μεγάλη επιρροή ο Σωκράτης με τον τρόπο ζωής του και ο Αγησίλαος με τα ηγετικά του προσόντα. Το έργο του είναι εκτενέστατο και μπορεί, με βάση το περιεχόμενο, να καταταχτεί σε τρεις μεγάλους θεματικούς κύκλους:

Α. Ιστορικά

Κύρου Ανάβασις: περιγράφει τη συμμετοχή των ελλήνων μισθοφόρων στην εκστρατεία του Κύρου κατά του αδελφού του Αρταξέρξη Β΄.

Ελληνικά: περιγράφουν τα γεγονότα της περιόδου 411-362 π.Χ.

Αγησίλαος: εγκωμιαστική βιογραφία του σπαρτιάτη βασιλιά.

Λακεδαιμονίων Πολιτεία: περιγραφή της στρατιωτικής οργάνωσης και των θεσμών της Σπάρτης.

Κύρου Παιδεία: μυθιστορηματική βιογραφία του Κύρου του Μεγάλου, όπου προβάλλει τις ιδέες του για την εκπαίδευση του ιδανικού ηγέτη.

Β. Σωκρατικά

Απολογία Σωκράτους: ο Σωκράτης, αντικρούοντας την κατηγορία της αθεΐας, προβάλλει την ηθική και την αρετή του.

Απομνημονεύματα Σωκράτους: καταγραφή συζητήσεων και διαλόγων του μεγάλου στοχαστή.

Συμπόσιον: συντροφιά γύρω από τον Σωκράτη συζητεί για τον έρωτα.

Οικονομικός: έκθεση απόψεων για τη διαχείριση του νοικοκυριού και του αγροκτήματος.

Γ. Διδακτικά

Περί Ιππικής: παροχή οδηγιών για την περιποίηση και χρησιμοποίηση των ίππων.

Ιππαρχικός: παροχή οδηγιών για τις γνώσεις του αρχηγού του ιππικού (=΄Ιππαρχος) σε θέματα οργάνωσης και τακτικής.

Ιέρων: διάλογος ανάμεσα στον τύραννο των Συρακουσών Ιέρωνα και στον ποιητή Σιμωνίδη για τις διαφορές στη ζωή του απόλυτου μονάρχη και του απλού πολίτη.

Πόροι ή Περί Προσόδων: διατύπωση προτάσεων για την εξυγίανση των οικονομικών της Αθήνας.

3.      Ο  Ξενοφών ως συγγραφέας και άνθρωπος

Παρά το γεγονός ότι ο Ξενοφών δε διαθέτει τη διεισδυτικότητα και τη βαθιά πολιτική σκέψη του Θουκυδίδη, εντούτοις διακρίνεται για τη σαφήνεια και την ακρίβεια στην έκφραση και στην περιγραφή, τη ζωντάνια της γραφής του και την ιδεολογική του συνέπεια, αρετές με τις οποίες μπόρεσε να δώσει μια ξεκάθαρη εικόνα των πολιτικών εξελίξεων του 4^ου αι.  Τα προηγούμενα χαρακτηριστικά του ιστορικού σε συνδυασμό με την ανάλογη δραματική ένταση επιβεβαιώνονται σε περιγραφές, όπως της θριαμβευτικής επιστροφής του Αλκιβιάδη στην Αθήνα, της αναγγελίας της καταστροφής του αθηναϊκού στόλου στους Αιγός ποταμούς, της κατεδάφισης των μακρών τειχών και αλλού.

Σε όλη τη ζωή του έμεινε σταθερός σε ιδέες και αξίες ανεξάρτητα από τις συμπάθειες ή τις αντιπάθειες που έτρεφε. Π.χ. παρά την αντιπάθειά του προς την αθηναϊκή δημοκρατία, καταγγέλλει με εντιμότητα τις αυθαιρεσίες των Τριάντα Τυράννων και της εξουσίας. Ή παρά τη φιλοσπαρτιατική του στάση, δε διστάζει να αποδοκιμάσει έντονα της κατάληψη της Καδμείας από τους Σπαρτιάτες. 

4.      Η αναγνώρισή του

Για το σπουδαίο και ποικίλο έργο του ο Ξενοφών παίρνει δικαιωματικά μια θέση ανάμεσα στους μεγάλους ιστορικούς. Η φήμη του εντάθηκε περισσότερο όχι μόνον εξαιτίας της γνωριμίας του με τον Σωκράτη αλλά και για την απλότητα του ύφους  και την καθαρότητα των νοημάτων του, αρετές για τις οποίες τον ονόμασαν ‘αττική μέλισσα’ και ‘αττική μούσα᾿.

Χάρη στο ενδιαφέρον και παιδαγωγικό περιεχόμενο και στο απλό ύφος τους, έργα του Ξενοφώντα χρησίμευσαν και χρησιμεύουν ακόμη ως διδακτικά εγχειρίδια, όπως η Κύρου Ανάβασις, η Κύρου Παιδεία και τα Ελληνικά.

                                                  Περίληψη Ελληνικών Ξενοφώντος

                                        (έως την αποκατάσταση της δημοκρατίας το 403)

Μετά την προμελετημένη θανάτωση του Θηραμένη οι σκληροπυρηνικοί του τυραννικού καθεστώτος εξακολούθησαν τις διώξεις πολιτών, την καταπάτηση περιουσιών και τις εκτελέσεις. Σύντομα δημιουργήθηκε υπό την ηγεσία του δημοκρατικού Θρασύβουλου αντιστασιακό κίνημα, του οποίου η δύναμη μέσα σε λίγες μέρες δεκαπλασιάστηκε. Σε μια πρώτη αψιμαχία οι δημοκρατικοί νίκησαν το στρατό των ‘τριάκοντα’, που θορυβημένοι από την ήττα προσπάθησαν να εξασφαλίσουν καταφύγιο στην Ελευσίνα. Σε μια δεύτερη σύγκρουση κοντά στον Κηφισό ποταμό βρήκε το θάνατο ο Κριτίας. Την επόμενη μέρα ξέσπασαν σοβαρές διαφωνίες τόσο στους κόλπους του τυραννικού καθεστώτος όσο και ανάμεσα στους ‘τρισχιλίους’, οι δικαιότεροι από τους οποίους ανέλαβαν την πρωτοβουλία να καθαιρέσουν τους υπόλοιπους από τους ‘τριάκοντα’ και να εκλέξουν δέκα άρχοντες, έναν από κάθε φυλή. Με την παρέμβαση των Λακεδαιμονίων δημοκρατικοί και ολιγαρχικοί συμφιλιώθηκαν, οπότε αποκαταστάθηκε στην πόλη η δημοκρατία και η ελευθερία (φθινόπωρο 403 π.Χ.).   

                           

                                           Ενότητα Β: Θουκυδίδης Ολόρου Αλιμούσιος

1.      Η ζωή του

 Καταγωγή

Ο Θουκυδίδης (±455-399) γεννήθηκε στον δήμο Αλιμούντος της Αττικής, στο σημερινό δηλ. Άλιμο, από πλούσια και αριστοκρατική οικογένεια· πλούσια, γιατί κατείχε στη Θράκη ορυχείο χρυσού, και αριστοκρατική, γιατί συνδεόταν συγγενικά με τον Μιλτιάδη και τον Κίμωνα.

Μόρφωση

Ως γόνος, λοιπόν, πλούσιας οικογένειας ο Θουκυδίδης πήρε λαμπρή μόρφωση με δασκάλους τον ρήτορα Αντιφώντα και τον φιλόσοφο Αναξαγόρα. Το σπουδαιότερο όμως από την άποψη αυτή στοιχείο είναι ότι ο ιστορικός μας έζησε σε μια εποχή πνευματικών αναζητήσεων και ανακατατάξεων λόγω του κινήματος της σοφιστικής, από την οποία άμεσα επηρεάστηκε. Σημαντικότατος παράγοντας όχι μόνο για τη ζωή του αλλά και για το έργο του στάθηκε το γεγονός ότι έζησε την εποχή της μέγιστης αθηναϊκής ακμής αλλά και της φθοράς της εξαιτίας του πελοποννησιακού πολέμου.

Η συμμετοχή στον πόλεμο

Στον πόλεμο αυτόν έλαβε κι ο ίδιος μέρος, όταν το 424 π.Χ. στάλθηκε ως στρατηγός στην αθηναϊκή αποικία της Μακεδονίας Αμφίπολη, για να προλάβει την επέμβαση του σπαρτιάτη στρατηγού Βρασίδα. Ο Θουκυδίδης δεν πέτυχε στην αποστολή του και γι’αυτό εξορίστηκε για είκοσι χρόνια από την πατρίδα του. Το διάστημα όμως αυτό δεν το άφησε ανεκμετάλλευτο: κάνοντας σχετικές έρευνες και επισκέψεις στους χώρους των συγκρούσεων άρχισε να εξιστορεί τον καταστρεπτικό για την Ελλάδα πόλεμο έως το 411 όμως, μια και φαίνεται πως ο θάνατος δεν τον άφησε να ολοκληρώσει την ιστορική καταγραφή του. 

2.      Το έργο του

Μέθοδοι εξιστόρησης του παρελθόντος

Ο Θουκυδίδης αποφάσισε να ασχοληθεί με την καταγραφή του πελοποννησιακού πολέμου, επειδή από νωρίς κατανόησε τη μεγάλη σημασία του. Ξεκινώντας όμως την εξιστόρησή του από τα μυθικά χρόνια και μετά, για τα οποία οι πληροφορίες του ήταν αναξιόπιστες, εφάρμοσε για την περίοδο αυτή τη χρήση λογικών μεθόδων: τα εικότα (εύλογα πορίσματα), τα σημεία ή μαρτύρια (ενδείξεις, αποδείξεις) και τα τεκμήρια (συμπεράσματα έρευνας).

Το βαθύτερο αίτιο του πολέμου

Από την άλλη, ως αντικειμενικός και φιλαλήθης ιστορικός, δεν καταχωρίζει στο έργο του (όπως κάνει ο Ηρόδοτος) μύθους, χρησμούς, διαδόσεις και φήμες, αφού πιστεύει πως το βαθύτερο αίτιο του πολέμου ήταν η αλματώδης, οικονομική και στρατιωτική, ανάπτυξη της Αθήνας και ο συνεπακόλουθος φόβος των Σπαρτιατών. Κι όμως η πρωτοφανής για τα δεδομένα της εποχής εκείνης δύναμη υπέστη στο τέλος εντυπωσιακή πανωλεθρία, γιατί, μετά την απώλεια του Περικλή, ακολουθήθηκε πολιτική ασύνετη και που εξυπηρετούσε προσωπικά συμφέροντα και φιλοδοξίες.

Εξαγωγή διαπιστώσεων

Κατά την αφήγηση ο ιστορικός προβαίνει και στην εξαγωγή διαπιστώσεων που έχουν να κάνουν τόσο με την ηθική εξαχρείωση των ανθρώπων, που επιφέρει ο πόλεμος, όσο και με τη δύναμη της λογικής, τη μόνη αξία στην οποία μπορεί να στηριχτεί ο άνθρωπος. Προβάλλει επίσης ως σημαντικές παραμέτρους τόσο τον παραλογισμό του πολέμου όσο και την ασυγκράτητη πλεονεξία και την υπέρμετρη φιλοδοξία.

Το πρότυπο του ηγέτη

Από τους ηγέτες της εποχής του ο Θουκυδίδης ξεχώρισε τον Περικλή, την πολιτική προσωπικότητα του οποίου σκιαγραφεί λεπτομερειακά, παρά το γεγονός ότι ήταν ιδεολογικός αντίπαλός του. Παρουσιάζει μάλιστα τον σπουδαίο πολιτικό να εκφωνεί τον περίφημο Επιτάφιο, ένα λόγο αξεπέραστου πολιτικού και φιλοσοφικού στοχασμού.

Γνωρίσματα του υπεύθυνου πολίτη

Αλλά και τον ανώνυμο υπεύθυνο πολίτη ο ιστορικός μας νιώθει την υποχρέωση να νουθετήσει: πρέπει να τον χαρακτηρίζει λογική και σύνεση, μετριοπάθεια, ενδιαφέρον για την πόλη του και ανώτερο ήθος.

Επιγραμματική διατύπωση

Και όλα αυτά ο ιστορικός τα εκφράζει με την απαράμιλλη επιγραμματική του διατύπωση, που ανήγαγε φράσεις του έργου σε γνωμικά με διαχρονική αξία: «οι καιροί ου μενετοί», «μέγα το της θαλάττης κράτος», «βίαιος διδάσκαλος ο πόλεμος» κ.ά.

Η ιστορική έρευνα

Επειδή ο Θουκυδίδης θεωρούσε δύσκολη υπόθεση την ανεύρεση της αλήθειας, κατέφυγε στην αυτοψία, στην επίσκεψη δηλ. στα πεδία των μαχών, στη συλλογή και αξιολόγηση πληροφοριών, στη μελέτη επίσημων κειμένων και κρατικών εγγράφων. Για τα σύγχρονα με τον ίδιο γεγονότα καταγράφει είτε την άποψη τη δική του είτε άλλων όπως τα έζησαν.

Οι δημηγορίες

Τελείως πρωτότυπο γνώρισμα του ιστορικού έργου του Θουκυδίδη είναι η παράθεση δημηγοριών, επίσημων δηλ. λόγων στρατηγών ή πολιτικών πριν και κατά τη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων. Οι δημηγορίες, πέρα από το ότι φωτίζουν την προσωπικότητα του ομιλητή, παρουσιάζουν τα κίνητρα, τους σχεδιασμούς, τους στόχους της ακολουθούμενης πολιτικής και έτσι αποβαίνουν σημαντικό στοιχείο για την ανάλυση των ιστορικών γεγονότων.

Η χρονολόγηση των γεγονότων

Λόγω της έλλειψης ενιαίου χρονολογικού συστήματος στις ελληνικές πόλεις ο ιστορικός μας χρονολογεί τα γεγονότα με βάση το χρόνο που ασκούσαν το λειτούργημά τους άρχοντες, ιερείς, έφοροι κ.ά. στις διάφορες πόλεις. Το ημερολογιακό έτος το διαιρεί σε θέρος (οκτώ μήνες στρατιωτικών επιχειρήσεων) και σε χειμώνα (τέσσερις μήνες πολεμικών προετοιμασιών).

Γλώσσα και ύφος

Ο Θουκυδίδης γράφει το έργο του στην αρχαία αττική διάλεκτο, που χρησιμοποιεί την πρόθεση ἐς (αντί εἰς), την πρόθεση ξὺν (αντί σὺν) και το αρχαϊκότερο σύμπλεγμα σσ (αντί ττ). Αρχαϊκότεροι είναι και τύποι λέξεων όπως: αἰεὶ (αντί ἀεὶ), ὠφελία (αντί ὠφέλεια), ἐξαπιναίως (αντί έξαπίνης) κ.ά.

Ο ιστορικός μας καταφεύγει πολλές φορές στη χρήση σύνθετων ρημάτων, για να αποδώσει περισσότερες από μια επιρρηματικές σχέσεις (ἀντανάγομαι=ανοίγομαι στο πέλαγος για επίθεση), και ουδετέρων επιθέτων στη θέση του αφηρημένου ουσιαστικού: τὸ εὔδαιμον (=η ευδαιμονία), τὸ ἐλεύθερον (=η ελευθερία) κ.τ.ό.

Υφολογικά η συνεχής χρήση αντιθέσεων, η περίπλοκη σύνταξη, ο μακροπερίοδος λόγος και τα ρητορικά σχήματα (υπερβατό, πρωθύστερο, παρήχηση, χιαστό, ομοιοτέλευτο, ασύνδετο, σύμφυρση, βραχυλογία, πλεονασμός κ.ά.) συντείνουν στη δημιουργία υψηλού λογοτεχνικού ύφους.

Συμπέρασμα

Ο Θουκυδίδης λόγω της αμεροληψίας του, του καλλιεργημένου ύφους και του έντονου προβληματισμού του θεωρήθηκε και εξακολουθεί να θεωρείται ως ο κατεξοχήν εκπρόσωπος της επιστημονικής ιστοριογραφίας.