Αρχαία Ελληνικά Γ΄ Λυκείου (Θ.Κ.)

                       AΡXAIA  ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ 

                                                        Γ΄ ΛΥΚΕΙΟΥ

                                                ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ

                                                  Ι.  Σωκράτης-Πλάτων

   Α.  Ερωτηματολόγιο Εισαγωγής 

    

        Α1: Ο Σωκράτης

        Κεφ. Δ2: Οι φιλοσοφικές ιδέες του Σωκράτη. Διαλεκτική, μαιευτική, ειρωνεία.

                        Η συζήτηση των ορισμών, η επαγωγική μέθοδος και η ηθική.         

1.     Πώς μεταχειριζόταν ο Σωκράτης την ειρωνεία; Σε τι διαφέρει η δική του αμφισβήτηση από εκείνη των σοφιστών;

2.     Τι σημαίνει σωκρατική διαλεκτική και από ποια στάδια διέρχεται;

3.     Τι σημαίνει για τον Σωκράτη «μαιευτική»;

4.     Τι θεμελίωσε με τη διδασκαλία του ο Σωκράτης και τι κυρίως αναζήτησε;

5.     Πώς εφάρμοζε την επαγωγική μέθοδο ο Σωκράτης; Πότε η διαδικασία αυτή είχε επιτυχία;    

        Κεφ. Δ3: Η δίκη και ο θάνατος του Σωκράτη        

1.   Ποιες ήταν οι διατυπωμένες κατά του Σωκράτη κατηγορίες; Πώς καταρρίπτεται η κατηγορία της αθεΐας; Σε ποια γεγονότα στηρίχτηκε η κατηγορία της διαφθοράς των νέων;

2.     Για ποιο λόγο ο Σωκράτης αρνήθηκε να αποδράσει από τη φυλακή; 

      Α2: Ο Πλάτων              

      Κεφ. Ε1: Ο βίος του.    

1.  Τι καταγωγή είχε ο Πλάτων; Ποιους ρόλους είχαν διαδραματίσει στην αθηναϊκή πολιτική ζωή συγγενείς του;

2.     Ποια είναι η σπουδαιότερη πηγή πληροφοριών για τη ζωή του;

3.     Τι είδους μόρφωση πήρε ο Πλάτων και με τι ασχολήθηκε στα νεανικά του χρόνια;

4.     Ποιοι λόγοι έκαναν τον Πλάτωνα να αηδιάσει με την πολιτική;

5.     Τι ξέρεις για τα ταξίδια του Πλάτωνα στην Αίγυπτο και, κυρίως, στη Σικελία; Ποια βασική φιλοσοφική του θέση επιδίωξε ο Πλάτων να επαληθεύσει με τα τρία ταξίδια στις Συρακούσες;

6.     Τι γνωρίζεις για την πλατωνική Ακαδημία; Ποια μαθήματα διδάσκονταν στην Ακαδημία;

       Α3: Πλάτωνος Πρωταγόρας

       Κεφ. Β: Η φιλοσοφική σημασία του διαλόγου.

     Δύο είναι τα θέματα του Πρωταγόρα: α. η φύση της αρετής και β. ποιος μπορεί να διδάξει την αρετή; Είναι οι σοφιστές τα κατάλληλα πρόσωπα, για να αναλάβουν τη διδασκαλία της αρετής;

     Στο έργο αντιπαρατίθενται όχι μόνον οι απόψεις των συνομιλητών για την αρετή αλλά και οι μέθοδοι για την προσέγγιση της αλήθειας.

     Η μέθοδος του Σωκράτη είναι η διαλεκτική, που επιτρέπει να διευκρινίζεται και να ορίζεται κάθε επιμέρους θέμα και κάθε όρος.

     Από την άλλη οι μέθοδοι του Πρωταγόρα, και γενικότερα των σοφιστών, είναι τρεις: α. ο μύθος, β. η διάλεξη και γ. ο σχολιασμός ποιητικών κειμένων.

     Ο μύθος είναι αφήγηση με ποιητικό και συμβολικό χαρακτήρα, που όμως δεν μπορεί να οδηγήσει στη φιλοσοφική και επιστημονική γνώση.

      Η διάλεξη είναι συνεχής λόγος πάνω σ’ένα θέμα, κατάλληλος για τις πολιτικές συνελεύσεις και τα δικαστήρια, όχι όμως για τη φιλοσοφία, που έχει ως σκοπό την αναζήτηση της αλήθειας.

     Ο σχολιασμός ποιητικών κειμένων δεν ήταν ιδιαίτερη των σοφιστών μέθοδος, καθότι συχνά οι αρχαίοι Έλληνες κατέφευγαν στις γνώμες μεγάλων ποιητών για ζητήματα κάθε είδους. Η βασική αντίρρηση του Σωκράτη για τη μέθοδο αυτή  εστιάζεται στη γενικότερη καχυποψία του για το γραπτό λόγο, που είναι λόγος βουβός (=χωρίς αντίλογο), αντίθετα με τη διαλεκτική, που είναι η μοναδική ικανή μέθοδος να οδηγήσει στην αλήθεια.

    Το θέμα του διαλόγου, δηλ. η φύση της αρετής, τελικά δεν επιλύεται, μιας και δε διατυπώνεται κάποιο οριστικό συμπέρασμα. Διαγράφονται όμως σαφέστατα τόσο η σχετικότητα των θέσεων του Πρωταγόρα όσο και η αναζήτηση από τον Σωκράτη της γενικής, καθολικής και απόλυτης αλήθειας.

    Η αντίληψη του Πλάτωνα για την αρετή θα ολοκληρωθεί στην Πολιτεία.

     Α4: Πλάτωνος Πολιτεία: Εισαγωγή στην Πολιτεία

     Κεφ. 1: Νεανικές φιλοδοξίες και απογοητεύσεις.

1.     Πώς αντιμετώπιζε αρχικά ο Πλάτων το ολιγαρχικό καθεστώς των τριάντα τυράννων; Ποια γεγονότα στη συνέχεια τον έκαναν να απογοητευτεί;

2.     Ποιο είναι το απόσταγμα των αρνητικών εμπειριών του Πλάτωνα με τους τυράννους; Ποιος ο πυρήνας της πολιτικής του σκέψης;

       Κεφ. 2: Η συγγραφή της Πολιτείας.

1.     Ποιο είναι το θέμα του πλατωνικού διαλόγου Πολιτεία ή περί δικαίου, πότε ολοκληρώθηκε το έργο και ποιος είναι ο δραματικός του χρόνος;

 

      Κεφ. 3: Η σκηνοθεσία και τα πρόσωπα του διαλόγου.

1.     Ποιοι είναι οι κύριοι συζητητές του διαλόγου και ποιο  το θέμα του;

2.     Μέσα σε ποιο πλαίσιο προτείνει ο Σωκράτης να εξεταστεί το πρόβλημα και σε ποιο ερώτημα προσπαθεί να απαντήσει;

      Κεφ. 6: Οι τρεις τάξεις.

1.     Ποια είναι η τριμερής διαίρεση του πληθυσμού στην πλατωνική πολιτεία;

2.     Από ποιους συγκροτείται η τάξη των δημιουργών και ποιος ο ρόλος της;

3.     Ποιος ο ρόλος των φυλάκων-επίκουρων και των φυλάκων-παντελών;

     Κεφ. 8: Η αγωγή των φυλάκων.

1.     Ποιοι είναι οι κύκλοι της αγωγής των φυλάκων και ποια μαθήματα περιλαμβάνει καθένας από αυτούς;

2.     Με ποιες προϋποθέσεις οι φύλακες-επίκουροι γίνονται φύλακες-παντελείς (βασιλείς);

3.     Ποιος είναι ο τρόπος ζωής των φυλάκων-αρχόντων;

     Κεφ. 12: Οι φιλόσοφοι-βασιλείς.

1.     Με ποιαν αλληγορία φθάνουμε στην πλατωνική άποψη για υγιή πολιτική ζωή;

2.     Ποια (πρέπει να) είναι τα χαρακτηριστικά των βασιλέων κατά τον Πλάτωνα;

     Κεφ. 13: Η δικαιοσύνη.

1.     Ποιες είναι και γιατί οι τέσσερις θεμελιώδεις αρετές της ιδεώδους πολιτείας;

2.     Ποια είναι τα τρία μέρη της ψυχής κατά τον Πλάτωνα και ποιο το χαρακτηριστικό του καθενός;

3.     Με ποια προϋπόθεση κάθε άνθρωπος είναι δίκαιος;

4.     Ποιος είναι ο ορισμός που δίνει ο Σωκράτης στη δικαιοσύνη;

5.     Ποιες άλλες αρετές εμπεριέχονται στη δικαιοσύνη;

   

      Κεφ. 14: Οι φαύλες πολιτείες.

1.     Ποια είναι τα πολιτικά στάδια μετάβασης από την ιδεώδη πολιτεία στην τυραννία;

2.     Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της τιμοκρατίας και ολιγαρχίας;

3.     Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της «ανάπηρης» δημοκρατίας;

4.     Για ποιους λόγους η «ανάπηρη» δημοκρατία ξεπέφτει σε τυραννία;

     Κεφ.: Η αλληγορία του σπηλαίου.  

1.     Ποια θέματα θίγει η αλληγορία του σπηλαίου;

B. Μετάφραση/περίληψη κειμένων

   Β1: Πρωταγόρας

Περίληψη εισαγωγικών κεφαλαίων

Ο Σωκράτης, παρακινημένος από φίλο του, αφηγείται τη συζήτηση που είχε με τον Πρωταγόρα.

Κάποιο πρωινό έρχεται στο φιλόσοφο ο νεαρός Ιπποκράτης που, αναγγέλλοντας την άφιξη στην Αθήνα του σοφιστή Πρωταγόρα,  ζητεί από το φιλόσοφο να μεσολαβήσει να γίνει μαθητής του σοφιστή.

Όταν ο Σωκράτης ρωτά τον Ιπποκράτη τι ξέρει και τι σκέφτεται ο νεαρός τόσο για τον Πρωταγόρα όσο και για την επιστήμη που ο σοφιστής επαγγέλλεται ότι διδάσκει, ο Ιπποκράτης δυσκολεύεται να απαντήσει. Τότε ο Σωκράτης συμβουλεύει τον Ιπποκράτη να μην παραδώσει απερίσκεπτα την ψυχή του στον Πρωταγόρα, γιατί από την καλή διάπλαση της ψυχής εξαρτάται και η ευτυχία του. Παραβάλλει μάλιστα τους σοφιστές με εμπόρους που ενδιαφέρονται να πουλήσουν την πραμάτεια τους, αλλά αδιαφορούν εάν από αυτήν οι αγοραστές θα ωφεληθούν ή όχι.

Επιθυμώντας να μάθουν τι ακριβώς ο Πρωταγόρας διδάσκει, ο Σωκράτης και ο Ιπποκράτης πηγαίνουν στο σπίτι του Καλλία, την ώρα που ο Πρωταγόρας μιλά επιδεικτικά. Αφού γίνονται  οι απαραίτητες συστάσεις, ο Σωκράτης ρωτά τον Πρωταγόρα σε τι θα ωφεληθεί ο Ιπποκράτης από τη διδασκαλία του. Ο Πρωταγόρας αποκρίνεται ότι ο μαθητής του κάθε μέρα θα σημειώνει βελτίωση και πρόοδο.  Όμως, ποιο είναι ακριβώς το μάθημα που διδάσκει ο σοφιστής;

   Ενότ. 1^η: Μπορεί η αρετή να γίνει αντικείμενο διδασκαλίας;

   Περίληψη: Ο Πρωταγόρας εξηγεί στον Σωκράτη ότι διδάσκει στους νέους την πολιτική αρετή (ευβουλία), που έχει ως προορισμό της τη δημιουργία ενάρετων ανθρώπων. Ο Σωκράτης εκφράζει αμφιβολία εάν μπορεί να διδαχτεί η αρετή, μιας και τη θεωρεί έμφυτη· υποστηρίζει μάλιστα ότι ακόμη και ο ίδιος ο Περικλής, έστω κι αν ήταν σοφός στο αντικείμενό του, δεν στάθηκε ικανός να μεταδώσει τη γνώση αυτή ούτε καν στα παιδιά του. Παρακαλεί, λοιπόν, τον Πρωταγόρα να του διευκρινίσει γιατί η αρετή είναι διδακτή.  Για να διαλύσει τις αμφιβολίες του Σωκράτη ο Πρωταγόρας διηγείται ένα μύθο.

   Ενότ. 2^η: Η αρχή της δημιουργίας του ανθρώπου.

   Μετάφραση:  Ήταν, λοιπόν, μια εποχή που υπήρχαν θεοί, αλλά δεν υπήρχαν θνητά πλάσματα. Όταν όμως έφτασε και γι’αυτά η ορισμένη από τη μοίρα ώρα της δημιουργίας τους, έπλασαν αυτά οι θεοί μέσα στη γη, αφού ανέμειξαν χώμα και φωτιά και όσα αναμειγνύονται με τη φωτιά και το χώμα. Κι όταν σκόπευαν να τα οδηγήσουν στο φως, έδωσαν εντολή στον Προμηθέα και στον Επιμηθέα και να τα εφοδιάσουν και να μοιράσουν στο καθένα ικανότητες όπως ταιριάζει. Κι ο Επιμηθέας ζήτησε τη χάρη από τον Προμηθέα να κάνει ο ίδιος τη μοιρασιά. «Κι όταν εγώ κάνω τη μοιρασιά», είπε, «έλα να εξετάσεις»· και αφού με τέτοιο τρόπο τον έπεισε, έκανε τη μοιρασιά. Καθώς όμως μοίραζε, σε άλλα θνητά πλάσματα έδινε δύναμη χωρίς ταχύτητα, ενώ τα πιο αδύναμα τα εφοδίαζε με ταχύτητα· και άλλα τα εξόπλιζε, ενώ για άλλα, επειδή τα άφηνε άοπλα, σοφιζόταν κάποια άλλη ικανότητα, ώστε να εξασφαλίζουν τη σωτηρία τους. Σε όσα δηλαδή από αυτά έδινε μικρό σώμα, τους χάριζε φυγή πουλιού ή υπόγεια κατοικία· όσα πάλι τα έκανε μεγαλόσωμα, με αυτόν ακριβώς τον τρόπο εξασφάλιζε τη σωτηρία τους· και εξακολουθούσε τη μοιρασιά, καθιστώντας με αυτόν τον τρόπο τα υπόλοιπα θνητά πλάσματα ισοδύναμα. Κι αυτά τα σοφιζόταν, γιατί πρόσεχε μήπως κάποιο είδος θνητού πλάσματος αφανιστεί· αφού πια τους έδωσε αρκετά μέσα, ώστε να αποφύγουν την αλληλοεξόντωση, σοφίστηκε διάφορα μέσα προστασίας από τις μεταβολές του καιρού, ντύνοντάς τα και με πυκνά τριχώματα και με ανθεκτικά δέρματα, ικανά να αντιμετωπίσουν το κρύο, ικανά (να αντιμετωπίσουν) και τη μεγάλη ζέστη, και όταν πηγαίνουν στις φωλιές τους, για να χρησιμεύουν αυτά τα ίδια στο κάθε ζώο ως στρώμα και σκέπασμα κατάλληλο και φυσικό· και δένοντας τα πόδια τους  άλλων (ζώων) με οπλές και άλλων με τριχώματα και δέρματα ανθεκτικά και χωρίς αίμα.  Έπειτα εξασφάλιζε για το καθένα διαφορετική τροφή, σε άλλα χορτάρι από τη γη, σε άλλα καρπούς δέντρων και σε άλλα ρίζες· και σε μερικά έδωσε για τροφή να τρώνε άλλα ζώα· και στα τελευταία παρείχε μικρή γονιμότητα, ενώ σ’εκείνα που τρωγόντουσαν από αυτά μεγάλη γονιμότητα, εξασφαλίζοντας (έτσι) τη σωτηρία του είδους τους.

Περίληψη: Ο Πρωταγόρας, προκειμένου να διαλύσει τις σωκρατικές αμφιβολίες, του διηγείται τον μύθο του Επιμηθέα και του Προμηθέα: την περίοδο που διαμορφώνονταν τα θνητά πλάσματα και έπαιρναν τα απαραίτητα για τη συντήρησή τους μέσα, ο άνθρωπος  έμεινε αφρόντιστος. Η διανομή των ικανοτήτων στα θνητά πλάσματα έγινε, προτού οι θεοί τα οδηγήσουν στο φως από τα έγκατα της γης. Τη διανομή ανέλαβε ο Επιμηθέας, που όμως ξέχασε τον άνθρωπο. Επενέβη τότε σωτήρια για το ανθρώπινο είδος ο Προμηθέας, που το εφοδίασε με τη γνώση της φωτιάς και των τεχνών.

Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση του σχολικού εγχειριδίου

1.     Στο μύθο του Πρωταγόρα ο άνθρωπος παρουσιάζεται ως το πιο αδύναμο και λιγότερο προικισμένο βιολογικά ον. Συζητήστε αυτήν την παρουσίαση και αναζητήστε τα χαρακτηριστικά εκείνα του ανθρώπου που του επέτρεψαν να επιβιώσει, να διαφοροποιηθεί από τα άλλα θηλαστικά και να αναπτύξει πολιτισμό.

Ο Επιμηθέας, εξοπλίζοντας και εφοδιάζοντας τα υπόλοιπα έμβια όντα, τους έδωσε όλα τα απαραίτητα για την επιβίωσή τους μέσα: ταχύτητα, μέγεθος, πτητική ικανότητα, υπόγεια κατοικία, κατάλληλο δέρμα, ικανότητα μεγαλύτερης ή μικρότερης αναπαραγωγής κ.τ.ό. Έμεινε μόνον ο άνθρωπος αφρόντιστος, που όμως με την ευεργετική παρέμβαση του Προμηθέα προικίστηκε με το δώρο της φωτιάς και τις τεχνικές γνώσεις. Έτσι, λοιπόν, ο άνθρωπος μπόρεσε να καλύψει τις βιολογικές του ανάγκες, να κυριαρχήσει πάνω στη φύση και να ασχοληθεί και με πνευματικές κατακτήσεις (γλώσσα, θρησκεία). Χάρη και στη μεσολάβηση του Δία εφοδιάστηκε με δύο ‘εκ των ων ουκ άνευ’ ιδιότητες-αξίες, μέσω των οποίων στάθηκε δυνατό να συμβιώσει αρμονικά στις οργανωμένες κοινωνίες και να δημιουργήσει πολιτισμό, δηλ. την αιδώ και τη δίκη.

2.     Διαβάστε το απόσπασμα της Θεογονίας του Ησιόδου για τον Προμηθέα. Συγκρίνετε τις αφηγήσεις του Ησιόδου και του Πρωταγόρα.

Ενώ και τα δύο κείμενα παρουσιάζουν τον Προμηθέα ως πρωτεργάτη του ανθρώπινου πολιτισμού, εμφανίζουν μεταξύ τους και κάποιες αποκλίσεις:

α. Η διάσταση του Προμηθέα στον Πρωταγόρα ως συμβόλου της εξελικτικής πορείας του ανθρώπου προς τον πολιτισμό δεν υφίσταται στο έργο του Ησιόδου, ο οποίος παρουσιάζει την εξέλιξη ως απόκλιση από την τάξη του Δία και ως καθοδική πορεία από ανώτερες μορφές ζωής προς κατώτερες.

β. Στην ησιόδεια Θεογονία ο Δίας εμφανίζεται ως σκληρός τιμωρός του Προμηθέα και εχθρός του ανθρωπίνου γένους. Αντίθετα, στον Πρωταγόρα ο Προμηθέας δικάζεται για τη φιλάνθρωπη στάση του, αλλά ο Δίας παρουσιάζεται φιλικός προς τους ανθρώπους, μιας και τους χαρίζει την αιδώ και τη δίκη.

γ. Στον Πρωταγόρα όλη η συμπεριφορά του Προμηθέα έχει χαρακτήρα ανθρωποκεντρικό, αφού ευεργετεί και προστατεύει τον άνθρωπο, ενώ στον Ησίοδο η κλοπή της φωτιάς θεωρείται ενέργεια αμφισβήτησης και υπονόμευσης του Δία.

Εδώ θα πρέπει να τονιστεί ότι τα δύο έργα γράφηκαν με διαφορά περίπου τριών αιώνων, οπότε είναι φυσικό να απηχούν ιδέες που έχουν να κάνουν με το ιστορικό, ιδεολογικό και πολιτιστικό πλαίσιο της εποχής. 

Λεξιλογική άσκηση

μείξαντες: να γράψετε όσα ομόρριζα του ρήματος, απλά ή σύνθετα, γνωρίζετε.

    Eνότ. 3^η: Η κλοπή της φωτιάς.  

    Μετάφραση: Επειδή, λοιπόν, ο Επιμηθέας δεν ήταν και τόσο σοφός, δεν κατάλαβε πώς σπατάλησε τις δυνάμεις του για τα ζώα· επομένως, του απέμενε αφρόντιστη η ανθρώπινη γενιά, και βρισκόταν σε αμηχανία για το τι να κάνει. Καθώς, λοιπόν, βρισκόταν σε αμηχανία, ήλθε ο Προμηθέας, για να εξετάσει τη διανομή, και είδε ότι τα άλλα ζώα ήταν κατάλληλα εφοδιασμένα σε όλα, ενώ ο άνθρωπος παρέμενε και γυμνός και ανυπόδητος και χωρίς στρώμα και σκέπασμα και άοπλος· ήδη όμως πλησίαζε και η ορισμένη από τη μοίρα ημέρα, που έπρεπε και οι άνθρωποι να βγουν από τη γη στο φως. Επειδή, λοιπόν, ο Προμηθέας βρέθηκε σε δυσκολία τι είδους σωτηρία να βρει για τον άνθρωπο, έκλεψε τις τεχνικές γνώσεις του ΄Ηφαιστου και της Αθηνάς μαζί με τη φωτιά -γιατί ήταν αδύνατο αυτή (η τέχνη) χωρίς τη φωτιά να γίνει κτήμα κανενός ή να του φανεί χρήσιμη- κι έτσι τη δώρισε στον άνθρωπο. Με αυτόν τον τρόπο, λοιπόν, ο άνθρωπος απέκτησε την τέχνη για την αντιμετώπιση των βιοτικών αναγκών, δε διέθετε όμως την πολιτική τέχνη· γιατί αυτή την είχε ο Δίας. Κι ο Προμηθέας δεν είχε το δικαίωμα να μπει στην ακρόπολη, την κατοικία του Δία -επιπλέον οι φρουροί του Δία ήταν φοβεροί- μπήκε όμως κρυφά στο συνεταιρικό εργαστήρι της Αθηνάς και του Ήφαιστου, στο οποίο φιλοτεχνούσαν τα έργα τους, και, αφού έκλεψε την τέχνη της φωτιάς του Ήφαιστου και την άλλη τέχνη της Αθηνάς, την έδωσε στον άνθρωπο.  Έτσι ο άνθρωπος απέκτησε την ικανότητα να ζει. Αργότερα όμως ο Προμηθέας εξαιτίας του Επιμηθέα, όπως λένε, διώχτηκε δικαστικά για κλοπή. 

Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση του σχολικού εγχειριδίου

1.     Παρατηρήστε πώς χαρακτηρίζονται μέσα στο κείμενο οι δραστηριότητες που σήμερα ονομάζουμε ‘τεχνολογία’. Σχολιάστε αυτούς τους χαρακτηρισμούς.

Στο κείμενό μας οι σχετικές δραστηριότητες είναι η ‘έντεχνος σοφία’ και η ‘έμπυρος τέχνη’. Η πρώτη αντιπροσωπεύει αυτό που θα ονομάζαμε σήμερα τεχνικές γνώσεις, τεχνογνωσία. Κι επειδή η σημασία του όρου ‘σοφία’ είναι ευρεία, το επίθετο ‘έντεχνος’ την περιορίζει και της προσάπτει τη νοηματική απόχρωση των τεχνικών γνώσεων, σε αντίθεση με γνώσεις άλλου είδους, όπως λ.χ. είναι οι θεωρητικές. Η τεχνογνωσία αυτή, βέβαια, έχει να κάνει και με τις τεχνικές δεξιότητες και με την κατασκευαστική ικανότητα, παρουσιάζει δηλ ο άνθρωπος την ιδιότητα και να συλλαμβάνει και να οργανώνει και να πραγματοποιεί τους σχεδιασμούς του.   

Από την άλλη, η ‘έμπυρος τέχνη’, η γνώση δηλ και χρήση της φωτιάς, είναι η πρώτη πηγή ενέργειας που χρησιμοποίησε ο άνθρωπος και η αφετηρία όλων των τεχνολογικών του κατακτήσεων. Η ‘έμπυρος τέχνη’ εκπροσωπεί το κατασκευαστικό στάδιο της ανθρώπινης δραστηριότητας, αφού συμβάλλει στην πρακτική εφαρμογή των τεχνικών γνώσεων.

2.     Λαμβάνοντας υπόψη σας τις θεϊκές ιδιότητες της Αθηνάς και του Ήφαιστου, να προσδιορίσετε τι ακριβώς εννοεί ως ‘έντεχνον σοφίαν’ ο Πρωταγόρας. Η τέχνη και τα καλλιτεχνικά δημιουργήματα συμπεριλαμβάνονται, νομίζετε, στην έντεχνη σοφία; Υπάρχει πρωταρχική σχέση ανάμεσα στην τεχνολογία και την τέχνη; Είναι και η τέχνη εξίσου απαραίτητη στη δημιουργία του πολιτισμού και στην επιβίωση του ανθρώπου μέσα σε μια φύση εχθρική;

Η σημασία του όρου ‘έντεχνη σοφία’ αναπτύχθηκε ήδη στα πλαίσια της προηγούμενης ερώτησης.

Εάν ο όρος εκληφθεί με τη στενή σημασία που εδώ έχει, δηλ. των τεχνικών γνώσεων, δεν συμπεριλαμβάνει,  αρχικά τουλάχιστον, την τέχνη και τα καλλιτεχνικά δημιουργήματα. Εάν όμως στον όρο δώσουμε ευρύτερο νοηματικό πεδίο, δηλ. των εξειδικευμένων γνώσεων και δεξιοτήτων που ο καλλιτέχνης απαιτείται να έχει για τη δημιουργία του καλλιτεχνήματός του, τότε τέχνη και καλλιτεχνικά δημιουργήματα οπωσδήποτε συμπεριλαμβάνονται σε αυτόν.

Μόνο δευτερογενώς θα μπορούσε να υποστηριχτεί πιθανή σχέση ανάμεσα στην τεχνολογία και στην τέχνη, μια και η δεύτερη σε κάποιο στάδιο της καλλιτεχνικής δημιουργίας θα καταφύγει στην πρώτη, εννοούμενη τόσο ως απαραίτητες τεχνικές γνώσεις όσο και ως τεχνικά μέσα (εργαλεία κ.ά.) για την επίτευξη του καλλιτεχνικού στόχου.

Εάν για τη δημιουργία του πολιτισμού, σύμφωνα με το μύθο του Πρωταγόρα, είναι απαραίτητη η τεχνογνωσία, εξίσου απαραίτητη κρίνεται για την επιβίωση του ανθρώπου η τέχνη, με την οποία ο άνθρωπος καλύπτει και ικανοποιεί τις πνευματικές ανάγκες και ανησυχίες του και αντεπεξέρχεται σε εσωγενείς και εξωγενείς αντιξοότητες.   

Λεξιλογική άσκηση

λαθών: να δώσετε όσα ομόρριζά του ρήματος, απλά ή σύνθετα γνωρίζετε.  

    Ενότ. 4^η: Η πολιτική αρετή, κοινό δώρο του Δία στους ανθρώπους, απαραίτητη   

                  ιδιότητα για τη συγκρότηση κοινωνιών.

    Μετάφραση: Αφού, λοιπόν, ο άνθρωπος πήρε μέρος στη θεϊκή φύση, αρχικά μόνος από τα ζώα παραδέχτηκε τους θεούς εξαιτίας της συγγένειάς του με το θεό και καταπιάστηκε να καθιερώνει και βωμούς και αγάλματα θεών· έπειτα με τη δημιουργική του τέχνη γρήγορα ανακάλυψε τον έναρθρο λόγο και τις λέξεις και επινόησε κατοικίες και ενδυμασίες και υποδήματα και στρώματα και τις τροφές που βγαίνουν από τη γη. Έτσι, λοιπόν, εφοδιασμένοι στην αρχή οι άνθρωποι ζούσαν εδώ κι εκεί, και δεν υπήρχαν πόλεις· αφανίζονταν, επομένως, από τα θηρία, μια και από κάθε άποψη ήταν πιο αδύναμοι από αυτά, και οι τεχνικές τους γνώσεις τους βοηθούσαν αρκετά για την ανεύρεση τροφής, όμως δεν επαρκούσαν για τον πόλεμο ενάντια στα θηρία· επειδή δεν είχαν ακόμη την πολιτική τέχνη, της οποίας κλάδος είναι η τέχνη του πολέμου –επεδίωκαν, λοιπόν, να είναι όλοι μαζί και να εξασφαλίζουν την επιβίωσή τους χτίζοντας πόλεις· οπότε, κάθε φορά που συγκεντρώνονταν, αδικούσαν ο ένας τον άλλον, επειδή δεν διέθεταν την πολιτική τέχνη, με αποτέλεσμα πάλι, ζώντας διασκορπισμένοι, να αφανίζονται.

    Επειδή, λοιπόν, ο Δίας φοβήθηκε για το γένος μας, μήπως αφανιστεί εντελώς, έστειλε τον Ερμή να φέρει στους ανθρώπους το σεβασμό και τη δικαιοσύνη, για να αποτελέσουν στοιχεία τάξης για τις πολιτείες και δεσμούς που εμπεδώνουν την αγάπη. Ρώτησε, λοιπόν, τον Δία ο Ερμής με ποιο τρόπο, τέλος πάντων, να δώσει στους  ανθρώπους τη δικαιοσύνη και το σεβασμό· όπως έχουν μοιραστεί οι άλλες τέχνες, έτσι να μοιράσω κι αυτές; Και οι τέχνες έχουν μοιραστεί με τον εξής τρόπο· ένας που κατέχει την ιατρική, εξυπηρετεί πολλούς ανίδεους, και οι άλλοι τεχνίτες (το ίδιο)· συνεπώς, και τη δικαιοσύνη και το σεβασμό με τον ίδιο τρόπο να δώσω στους ανθρώπους ή να τα μοιράσω σε όλους; Σε όλους (να τα μοιράσεις), είπε ο Δίας, και να πάρουν μερίδιο όλοι· γιατί δε θα μπορούσαν να σχηματιστούν πόλεις, εάν σε αυτά (δικαιοσύνη και σεβασμό) έπαιρναν μερίδιο λίγοι, όπως ακριβώς στα άλλα επαγγέλματα· και θέσπισε ένα νόμο από μένα, να σκοτώνουν δηλ. ως νοσηρό στοιχείο της πολιτείας αυτόν που δεν μπορεί να κρατά το μερίδιό του στο σεβασμό και τη δικαιοσύνη.

    Έτσι, λοιπόν, Σωκράτη, και γι’αυτούς τους λόγους και οι άλλοι και οι Αθηναίοι, κάθε φορά που γίνεται συζήτηση για ζήτημα σχετικό με την ικανότητα του αρχιτέκτονα ή για κάποια άλλη επαγγελματική δραστηριότητα, νομίζουν ότι λίγοι έχουν την ικανότητα να δίνουν συμβουλές, και, εάν κάποιος όντας έξω από τους λίγους (ειδικούς), επιχειρεί να δίνει συμβουλές, δεν τον ανέχονται, όπως εσύ λες -δικαιολογημένα, όπως λέω εγώ· κάθε φορά όμως που πάνε να δώσουν συμβουλές σχετικά με την πολιτική αρετή, που πρέπει να διέπεται τελείως από δικαιοσύνη και φρόνηση, δικαιολογημένα ανέχονται τον καθένα (να λέει την άποψή του), με την ιδέα ότι επιβάλλεται στον καθένα να έχει μερίδιο σε αυτήν την αρετή, διαφορετικά δε θα υπάρχουν πολιτείες· αυτή, Σωκράτη, είναι η αιτία γι’αυτό.

Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση του σχολικού εγχειριδίου

1.    Ποια είναι η συνεισφορά του Δία στον πολιτισμό, σύμφωνα με το μύθο του Πρωταγόρα; Σε τι διαφέρει η προσφορά του Δία από το δώρο της φωτιάς του Προμηθέα;

Η παρέμβαση του Προμηθέα συμβολίζει τη φάση της εξέλιξης, κατά την οποία δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για την επιβίωση του ανθρώπου και την προσαρμογή του στο φυσικό περιβάλλον. Κατά τη φάση αυτή, που θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε ως πρώτο στάδιο στην εξέλιξη του τεχνικού πολιτισμού, πραγματοποιείται η γένεση των τεχνών και σχηματίζονται οι πρώτες κοινωνίες.

Με την παρέμβαση του Δία περνάμε αποφασιστικά από τη ‘φυσική’ στην ‘κοινωνική’ μορφή ζωής, μιας και ο Δίας χαρίζει στους ανθρώπους την πολιτική αρετή, που τους επιτρέπει να συμβιώνουν ομαλά και ειρηνικά στην κοινωνία. Συνεπώς, η πολιτική αρετή, συνδεδεμένη άρρηκτα με τις έννοιες τoυ σεβασμού και της δικαιοσύνης, αποτελεί  την απαραίτητη προϋπόθεση για τη συγκρότηση των πολιτειών, επιδίωξη και στόχο όλων των ανθρώπων.

Έτσι, ο Προμηθέας με το δώρο της φωτιάς δίνει λύση στα πρακτικά προβλήματα της ζωής του ανθρώπου, στον οποίο εξασφάλισε την επιβίωση. Από την άλλη, η προσφορά του Δία καθορίζει τις προϋποθέσεις για τη συγκρότηση των κοινωνιών και την ομαλή σε αυτές συμβίωση των ανθρώπων.

2.     Πώς βλέπετε να ορίζεται η πολιτική αρετή μέσα στο απόσπασμα;

Είναι σαφές ότι οι τεχνικές γνώσεις δεν επαρκούν για να εξασφαλίσουν στα μέλη μιας κοινωνίας την απρόσκοπτη συμβίωση. Είναι αναγκαίες και οι ηθικές αξίες, όπως στην προκειμένη περίπτωση είναι η αιδώς και η δικαιοσύνη, που καλούνται να προλάβουν ή, τουλάχιστον, να επιλύσουν τα προβλήματα που αναφύονται από τη συνύπαρξη των ανθρώπων.

Η αιδώς και η δίκη, αρετές έμφυτες στον άνθρωπο, καθότι δοσμένες από τον Δία, είναι η πεμπτουσία της πολιτικής αρετής, αφού χωρίς αυτές δεν μπορεί να επιβιώσει οργανωμένη κοινωνία, μέσα στα πλαίσια της οποίας όχι μόνον  οι συγκεκριμένες αλλά όλες οι αρετές βρίσκουν και το νόημα και την πραγμάτωσή τους.

Στη συνέχεια της «διάλεξης» του Πρωταγόρα στα δύο στοιχεία της πολιτικής αρετής προστίθεται και η φρόνηση («σωφροσύνη»).

3.     Πώς βλέπετε να διαρθρώνονται, μέσα στο μύθο του Πρωταγόρα, τα στάδια της εξέλιξης του πολιτισμού που κατακτά ο άνθρωπος;

Τα στάδια εξέλιξης του ανθρώπινου πολιτισμού στο μύθο του Πρωταγόρα  είναι τρία:

α. Το στάδιο της βιολογικού σχηματισμού των ανθρώπου (στάδιο Επιμηθέα).

β. Το στάδιο της γένεσης των τεχνών και της δημιουργίας προϋποθέσεων για την επιβίωση και προσαρμογή. Ο άνθρωπος, ανακαλύπτοντας τη φωτιά και τη δύναμή της,  ξεκινά να δημιουργεί τον τεχνικό πολιτισμό και να καλύπτει τις βιοτικές του ανάγκες. Αναπτύσσει τη χειροτεχνία, τη γεωργία και την παραγωγική καλλιέργεια. Στο στάδιο αυτό ανήκουν επίσης η ανακάλυψη του έναρθρου λόγου και η καθιέρωση της θρησκείας (στάδιο Προμηθέα).

γ. Το στάδιο του σχηματισμού των πόλεων, όπου οι άνθρωποι προικίζονται με κοινές ηθικές αξίες, την αιδώ και τη δίκη. Στο στάδιο αυτό σημειώνεται η μετάβαση από τη ‘φυσική’ στην ‘κοινωνική’ μορφή ζωής. Οι κοινές ηθικές αξίες οδηγούν στην εξάλειψη της αλληλοεξόντωσης των ανθρώπων αλλά και στην ελάττωση των κοινωνικών ανταγωνισμών.

4.     Συγκρίνετε το μύθο του Πρωταγόρα με το απόσπασμα του Αισχύλου από τον Προμηθέα Δεσμώτη.

Στη λογοτεχνία του 5^ου π.Χ. αιώνα τονίζεται ο ρόλος του ανθρώπου-δημιουργού, ένα θέμα που απασχολεί και την τραγωδία του Αισχύλου Προμηθεύς Δεσμώτης.

Στο σχετικό απόσπασμα διαβάζουμε ότι με την επέμβαση του Προμηθέα έχουμε την ανάπτυξη διάφορων τεχνών και την αποτελεσματική προσπάθεια του ανθρώπου να τιθασεύσει τη φύση και να την αξιοποιήσει για την επιβίωσή του. Αυτό είναι εξάλλου το στοιχείο που διαφοροποιεί τον άνθρωπο από τα υπόλοιπα έμβια όντα.

Πιο συγκεκριμένα στον Αισχύλο αναφέρεται ότι χάρη στον Προμηθέα αναπτύχθηκε η οικοδομική (στ. 450-451), η χειροτεχνία (στ. 452), η γεωργία και η παραγωγική καλλιέργεια (στ. 462-466), η ναυτιλία (στ. 468), η αστρονομία (στ. 457-458), η μαθηματική επιστήμη και η γλώσσα (στ. 459-460), η ιατρική (στ. 478-483), η μαντική (στ.484-499), η μεταλλουργία (στ. 500-503).

Έτσι, Αισχύλος και Πρωταγόρας συμπίπτουν τουλάχιστον σε ό,τι έχει σχέση με τις τέσσερις πρώτες ανακαλύψεις του ανθρώπου και τη δημιουργία του έναρθρου λόγου.

Κοινό στοιχείο ανάμεσα στον τραγικό ποιητή και στον σοφιστή αποτελεί και η αναφορά στην τιμωρία του Προμηθέα για την ευεργεσία του προς τους ανθρώπους. 

Λεξιλογική άσκηση

μοῖρα: να δώσετε όσα ομόρριζα του ουσιαστικού, απλά ή σύνθετα, γνωρίζετε.

       Ενότ. 5^η: Η πολιτική αρετή ως κοινή και φυσική ιδιότητα όλων των ανθρώπων.

       Μετάφραση: Και για να μη νομίζεις πως σε εξαπατώ (με τον ισχυρισμό μου) ότι πράγματι όλοι οι άνθρωποι πιστεύουν πως ο κάθε άνθρωπος έχει μερίδιο στη δικαιοσύνη και στη γενικότερη πολιτική αρετή, πάρε κι αυτήν επίσης την απόδειξη· στις άλλες δηλ. δεξιότητες, όπως εσύ λες, εάν κάποιος ισχυρίζεται πως είναι ικανός αυλητής ή (ικανός) σε κάποια άλλη τέχνη, στην οποία δεν είναι, ή τον κοροϊδεύουν ή δυσανασχετούν, και οι δικοί του πλησιάζοντας τον συμβουλεύουν θεωρώντας τον τρελό· στη δικαιοσύνη όμως και στη γενικότερη πολιτική αρετή, ακόμη κι αν ξέρουν ότι κάποιος είναι άδικος, εάν αυτός ο ίδιος λέει την αλήθεια εναντίον του εαυτού του μπροστά σε πολύ κόσμο, αυτό που προηγουμένως θεωρούσαν σωφροσύνη, δηλ. το ότι έλεγε την αλήθεια, τώρα το θεωρούν τρέλα, και λένε ότι όλοι πρέπει να ισχυρίζονται πως είναι δίκαιοι, είτε είναι είτε δεν είναι,  διαφορετικά (λένε) ότι είναι τρελός όποιος δεν παριστάνει τον δίκαιο· γιατί κατά τη γνώμη τους όλοι χωρίς εξαίρεση επιβάλλεται να μετέχουν κατά κάποιο τρόπο σε αυτήν, διαφορετικά να μην έχουν θέση στις ανθρώπινες κοινωνίες.   

    Ότι, λοιπόν, (και οι άλλοι και οι Αθηναίοι) δικαιολογημένα δέχονται σχετικά με αυτήν την αρετή κάθε άνθρωπο ως σύμβουλο, γιατί πιστεύουν ότι ο καθένας έχει το μερίδιό του σε αυτήν, αυτά λέω· όμως το ότι πιστεύουν πως αυτή δεν είναι έμφυτη ούτε γίνεται χωρίς εξωτερική επενέργεια, αλλά και μπορεί να διδαχτεί και ύστερα από φροντίδες γίνεται κτήμα σε όποιον την κάνει κτήμα του, αυτό θα προσπαθήσω να σου αποδείξω μετά το προηγούμενο.

Για όσα ελαττώματα δηλ. οι άνθρωποι πιστεύουν ότι τα έχουν οι συνάνθρωποί τους ή από φυσική αναγκαιότητα ή συμπτωματικά, κανείς δε θυμώνει ούτε δίνει συμβουλές ούτε κάνει το δάσκαλο ούτε τιμωρεί αυτούς που τα έχουν, για να μην είναι τέτοιοι, αλλά τους συμπονούν· για παράδειγμα, ποιος είναι τόσο άμυαλος, ώστε να επιχειρεί να κάνει κάτι από αυτά στους άσχημους ή στους μικρόσωμους ή στους άρρωστους; Γιατί, πιστεύω, ξέρουν ότι κατά φυσικό και τυχαίο τρόπο οι άνθρωποι τα έχουν αυτά, δηλ. τα προτερήματα και τα αντίθετά τους· για όσα όμως πλεονεκτήματα πιστεύουν πως οι άνθρωποι τα αποκτούν με φροντίδα και άσκηση και διδασκαλία, εάν κανείς δεν τα έχει, αλλά έχει τα αντίθετά τους μειονεκτήματα, σε αυτές τις περιπτώσεις ξεσπούν οι εκρήξεις οργής και οι τιμωρίες και οι συμβουλές.

Ένα, λοιπόν, από αυτά είναι και η αδικία και η ασέβεια και γενικά καθετί το αντίθετο στην πολιτική αρετή.  

   Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση του σχολικού εγχειριδίου

1.     Γιατί η δικαιοσύνη και η πολιτική αρετή θεωρούνται, κατά τον Πρωταγόρα, στοιχεία σύμφυτα με την ίδια την ανθρώπινη ιδιότητα (τουλάχιστον από τη στιγμή που ο άνθρωπος εισέρχεται στον πολιτισμό); Αναλύστε τα επιχειρήματα του Πρωταγόρα στο απόσπασμα αυτό και προσθέστε τα δικά σας.

Κατά τον Πρωταγόρα, αυτό που πρέπει να διαθέτει οπωσδήποτε ο άνθρωπος είναι η δικαιοσύνη, που αποτελεί μέρος της πολιτικής αρετής και προϋπόθεση για την ομαλή κοινωνική συμβίωση. Γι’αυτό και στην αντίθετη περίπτωση, ένα δηλ. κάποιος ισχυριστεί ότι είναι άδικος, και τρελό τον θεωρούν και απόβλητο από τις ανθρώπινες κοινωνίες, επειδή ακριβώς έχουν την πεποίθηση της συμμετοχής όλων γενικά των ανθρώπων στη δικαιοσύνη.

Στα πλαίσια της πόλης το άτομο, ως φύσει πολιτικόν ον, αναπτύσσει την πολιτική αρετή, αναγκαία συνθήκη για την ειρηνική διαβίωση και την κοινωνική πρόοδό του.  

Και η επιχειρηματολογία του σοφιστή για την επιβολή των ποινών σχετίζεται με τη ‘φύσει’ δικαιοσύνη και πολιτική αρετή. Στο ερώτημα ‘γιατί επιβάλλουμε τιμωρία σε κάποιον;’ η απάντηση είναι η εξής: Γιατί είχε το δικαίωμα της φυσικής επιλογής, γνώριζε δηλ και το καλό και το κακό, αλλά επέλεξε το δεύτερο. Έτσι, η επιβολή της ποινής αφενός αποδεικνύει την ευθύνη, αφετέρου αποσκοπεί στη βελτίωση του αδικοπραγήσαντος.

2.     Πώς προσπαθούν οι άνθρωποι να καλλιεργήσουν την ιδιότητα της δικαιοσύνης και της πολιτικής αρετής;

Στο συγκεκριμένο κεφάλαιο ο Πρωταγόρας ξεχώρισε τα προτερήματα σε ‘φύσει’ και σε ‘εξ επιμελείας και ασκήσεως και διδαχής’. Στη δεύτερη κατηγορία ο Πρωταγόρας εντάσσει και τη δικαιοσύνη, που οι άνθρωποι προσπαθούν να καλλιεργήσουν με τη φροντίδα, την άσκηση και τη διδασκαλία. Εάν τυχόν κάποιος, παρά τις πιο πάνω προνοητικές ενέργειες, δεν έχει ακόμη αποκτήσει την αρετή αυτή, τότε βέβαια ακολουθεί το στάδιο που προβλέπει την επιβολή ποινών και τις νουθεσίες.

Λεξιλογική άσκηση  

εἰδῶσιν: να δώσετε όσα ομόρριζα του ρήματος, απλά ή σύνθετα, γνωρίζετε.

     

    Ενότ. 6^η  Η παιδευτική σημασία της τιμωρίας ως απόδειξη του διδακτού της αρετής.

    Μετάφραση: Τότε, λοιπόν, ο καθένας θυμώνει με τον καθένα και του δίνει συμβουλές, ασφαλώς επειδή κατά τη γνώμη του μπορεί (η αρετή) να αποκτηθεί με φροντίδα και αγωγή· γιατί, Σωκράτη, εάν θέλεις να καταλάβεις ποια, τέλος πάντων, σημασία έχει το να τιμωρούμε όσους αδικούν, θα σε διδάξει το γεγονός ότι σαφώς οι άνθρωποι πιστεύουν πως η αρετή είναι κάτι που μπορεί να μεταδοθεί. Γιατί κανείς δεν τιμωρεί αυτούς που αδικούν στρέφοντας τη σκέψη του σε αυτό και γι’αυτήν την αιτία, επειδή δηλ. έκανε αδίκημα, εκτός από εκείνον που εκδικείται κατά τρόπο απερίσκεπτο, όπως τα θηρία· αυτός όμως που επιχειρεί να επιβάλλει έλλογη τιμωρία, δεν επιβάλλει την τιμωρία για το αδίκημα που έχει γίνει -δε θα μπορούσε άλλωστε να κάνει άπρακτη μια πράξη-, αλλά για το μέλλον, για να μην ξανακάνει δηλ. αδίκημα ούτε αυτός ο ίδιος ούτε κανείς άλλος που είδε ότι αυτός τιμωρήθηκε. Έτσι, με αυτό το πνεύμα πιστεύει πως η αρετή μπορεί να γίνει αντικείμενο παιδείας· οπωσδήποτε επιβάλλει τιμωρία για αποσόβηση (της αδικίας).

Αυτήν τη γνώμη, λοιπόν, έχουν όλοι όσοι επιβάλλουν τιμωρίες είτε στην ιδιωτική είτε στη δημόσια ζωή. Και επιβάλλουν τιμωρίες και κολασμούς σε όσους νομίζουν πως κάνουν αδικήματα και οι άλλοι άνθρωποι και κυρίως οι Αθηναίοι, οι συμπολίτες σου· συνεπώς, σύμφωνα με αυτόν το συλλογισμό, οι Αθηναίοι ανήκουν σε εκείνους που πιστεύουν πως η αρετή είναι κάτι που μπορεί να μεταδοθεί και να διδαχτεί. 

Επομένως, Σωκράτη, έχει αποδειχτεί κατά τρόπο ικανοποιητικό, όπως τουλάχιστον πιστεύω, ότι με το δίκιο τους οι συμπολίτες σου δέχονται να τους δίνει συμβουλές για θέματα πολιτικά και ο χαλκουργός και ο τσαγκάρης και ότι πιστεύουν πως η αρετή είναι κάτι που μπορεί να διδαχτεί και να μεταδοθεί.  

   Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση του σχολικού εγχειριδίου

1.  Πώς παρουσιάζει εδώ την έννοια της τιμωρίας ο Πρωταγόρας; Αναλύστε τη θέση του όπως παρουσιάζεται στο λόγο του, στις δύο τελευταίες ενότητες.

Ο Πρωταγόρας στις δύο αυτές ενότητες επιχειρεί να αποδείξει ως εξής ότι είναι γενική πεποίθηση των ανθρώπων πως πραγματικά η αρετή μπορεί να διδαχτεί:

α. Εφόσον θεωρούμε τους ανθρώπους υπεύθυνους και υπαίτιους, όταν διαπράττουν ένα αδίκημα, δεχόμαστε ότι μπορούσαν να είχαν ενεργήσει διαφορετικά, δηλ. να μην είχαν αδικήσει. Άρα, αδικία και αρετή είναι έννοιες ασυμβίβαστες.

β. Η ευθύνη όσων διαπράττουν αδίκημα αναγνωρίζεται με την επιβολή κυρώσεων. Τιμωρούμε όποιον κρίνουμε υπεύθυνο και θεωρούμε υπαίτιο για ό,τι έκανε. Αλλά η επιβαλλόμενη ποινή έχει το σκοπό όχι να τιμωρήσει το συγκεκριμένο αδίκημα, αλλά να προλάβει την τέλεση άλλου· έχει δηλ. καθαρά αποτρεπτικό χαρακτήρα. Εκείνος που βλέπει τον άδικο συνάνθρωπό του να τιμωρείται, αποθαρρύνεται από τη διάπραξη οποιουδήποτε άλλου αδικήματος. Επομένως, η επιβολή ποινών μπορεί έμμεσα να θεωρηθεί μέσο διδασκαλίας της αρετής.

2.     Με ποιο πνεύμα νομίζετε ότι θα πρέπει μια κοινωνία να εφαρμόζει το νόμο και τις ποινές στους παραβάτες;

  

Σκοπός της επιβολής ποινής πρέπει να είναι ο σωφρονισμός αυτού που αδίκησε και ο παραδειγματισμός των άλλων. Ο χαρακτήρας άρα της ποινής επιβάλλεται να είναι προληπτικός και σωφρονιστικός.

Η άποψη του σοφιστή για τον αποτρεπτικό ρόλο των ποινών συνέβαλε αποφασιστικά στις νεότερες προσπάθειες  φιλοσόφων και ποινικολόγων να θεωρήσουν την ποινή ως θεσμό που υπηρετεί συγκεκριμένη κοινωνική σκοπιμότητα.

Λεξιλογική άσκηση

αποτροπή: να δώσετε αφενός ομόρριζα του ουσιαστικού αυτού, αφετέρου αντώνυμά του.

αB2  Πολιτεία

Ενότ. 11^η:   Η αλληγορία του σπηλαίου.

     Μετάφραση: 

     Σωκράτης: Ύστερ’από αυτά, λοιπόν, παρομοίασε τη φύση μας σχετικά με την παιδεία και την απαιδευσία με ένα τέτοιο περιστατικό. Φαντάσου δηλ. σαν μέσα σε μιαν υπόγεια σπηλαιώδη κατοικία, που έχει την είσοδο ανοιχτή προς το φως σε μεγάλη έκταση σε όλη τη σπηλιά, να βρίσκονται σε αυτήν άνθρωποι από τη μικρή τους ηλικία με αλυσίδες στα πόδια και στον τράχηλο, (έτσι) που να μένουν αυτοί (στην ίδια θέση) και να βλέπουν μόνο μπροστά και να μην μπορούν εξαιτίας των αλυσίδων να στρέφουν κυκλικά τα κεφάλια τους· και (φαντάσου) πίσω τους ένα φως φωτιάς να καίει γι’αυτούς από ψηλά και μακριά, και ανάμεσα στη φωτιά και στους αλυσοδεμένους να περνά δρόμος στην επιφάνεια της γης, δίπλα στον οποίο (φαντάσου) κοντά χτισμένο έναν μικρό τοίχο, όπως οι ταχυδακτυλουργοί τοποθετούν μπροστά από το κοινό παραπετάσματα, πάνω από τα οποία κάνουν επίδειξη των ταχυδακτυλουργιών τους.

(Τα) φαντάζομαι, είπε (ο Γλαύκων).

     Σωκράτης: Φαντάσου, λοιπόν, κοντά σε αυτόν τον μικρό τοίχο ανθρώπους να μεταφέρουν κάθε λογής σκεύη που εξέχουν πάνω από τον τοίχο, και αγάλματα ανθρώπων και ομοιώματα άλλων ζώων πέτρινα και ξύλινα κάθε είδους κατασκευής, (και φαντάσου), όπως είναι φυσικό, ότι από αυτούς που τα παρουσιάζουν από μακριά άλλοι μιλούν και άλλοι σιωπούν.

      Γλαύκων: Μιλάς για παράδοξη εικόνα, είπε, και για παράδοξους δεσμώτες.

      Σωκράτης: Όμοιους με εμάς, είπα εγώ.

     Aπαντήσεις στα θέματα για συζήτηση του σχολικού εγχειριδίου

1.    Με αφορμή την πλατωνική αλληγορία για τη σπηλιά σχολιάστε τα  ποιήματα του Κ.Π. Καβάφη Τα παράθυρα και Τα τείχη:

Το ποίημα Τα Τείχη αποτελεί μιαν απελπισμένη κραυγή και διαμαρτυρία του κοινωνικά αποκλεισμένου και απομονωμένου ατόμου, που ίσως όμως και από δική του πρωτοβουλία να επέλεξε αυτόν τον τρόπο ζωής.

Παρ’όλα αυτά ο Κ.Π. Καβάφης απευθύνει βαριά κατηγορία κατά του κοινωνικού κατεστημένου και των κοινωνικών στερεοτύπων, που με τη στάση και συμπεριφορά τους οδηγούν εύκολα και αδήριτα στην απομόνωση και περιθωριοποίηση όποιους αποκλίνουν από την κοινωνικά «αποδεκτή» ευθεία γραμμή.

Η απελπισία του ποιητή εντείνεται, όταν συνειδητοποιεί αυτήν την άδικη για το πρόσωπό του κοινωνική αντίδραση και, κυρίως, όταν υπολογίζει ότι, εφόσον ήταν απαλλαγμένος από τις οποιεσδήποτε κοινωνικές συμβάσεις, που πολλές φορές τις χαρακτηρίζει η υποκρισία, θα μπορούσε να κάνει και να προσφέρει πολλά.

Τα τείχη, λοιπόν, του φράζουν το δρόμο και καταπνίγουν κάθε εξέλιξη, όπως ακριβώς οι τοίχοι και τα δεσμά του σπηλαίου της πλατωνικής αλληγορίας στερούν από τον άνθρωπο την πραγματική και ουσιαστική ζωή και τον αλυσοδένουν σε μιαν εικονική πραγματικότητα, τον καταδικάζουν δηλ. στο σκοτάδι της άγνοιας.

Το ποίημα Τα παράθυρα μεταθέτει το πρόβλημα της απομόνωσης και του εγκλεισμού στον εσωτερικό κόσμο της ψυχής. Οι «σκοτεινές κάμαρες» συμβολίζουν το ψυχικό αδιέξοδο, για το οποίο αναζητείται μάταια μια διέξοδος, ένα άνοιγμα, ένα παράθυρο. Η εύρεση της διεξόδου προς την ελευθερία, προς το φως, προς την αλήθεια εξαρτάται πάντα από το ίδιο το άτομο, αφού μπορεί να σημαίνει για εκείνο αντιμετώπιση μιας νέας, ανεπιθύμητης πραγματικότητας, που αρνείται λόγω ιδιοσυγκρασίας να βιώσει.

Χαρακτηριστική είναι η ομοιότητα του περιεχομένου του ποιήματος με την πλατωνική αλληγορία του σπηλαίου. Οι «σκοτεινές κάμαρες» δεν είναι άλλο από τη βαριά ατμόσφαιρα του ερεβώδους σπηλαίου και των σκιών. Το παράθυρο που εναγωνίως αναζητεί ο ποιητής αντιστοιχεί με  την έξοδο των δεσμωτών από το σπήλαιο, όπου θα αντικρίσουν το φως, την αλήθεια, τον πραγματικό κόσμο. Κι όπως οι απελευθερωμένοι από το σπήλαιο θα δυσανασχετήσουν με την έντονη λάμψη του ήλιου, της αλήθειας δηλ., που τα μάτια τους δεν είχαν συνηθίσει να βλέπουν, κατά ανάλογο τρόπο δυσανασχετεί και ο Καβάφης από το πιθανό άνοιγμα κάποιου παράθυρου, μια και φοβάται τη σύγκρουση με την καινούργια πραγματικότητα. 

2.     Ποια συνήθεια της καθημερινής ζωής του σύγχρονου ανθρώπου προσομοιάζει με την κατάσταση των πλατωνικών δεσμωτών;

  

             Η κατάσταση των πλατωνικών δεσμωτών θυμίζει έντονα τον άβουλο και  

             κατευθυνόμενο σύγχρονο άνθρωπο, που δέχεται καθημερινά -κυρίως από την

             τηλεόραση- καταιγισμό εικόνων, πληροφοριών και μηνυμάτων, χωρίς να δια-

             θέτει  και τις απαιτούμενες εστίες αντίδρασης, που μια εκσυγχρονισμένη και

             ορθολογιστική παιδεία θα μπορούσε να του παράσχει. Έτσι, καθηλωμένος σε

             μια μόνιμη αδράνεια και παθητικότητα και αρνούμενος να  αντικρίσει κατά- 

             ματα την πραγματικότητα, αυταπατάται και καταντά, κάθε  μέρα και πιο πο-

             λύ, έρμαιο και δεσμώτης των διάφορων κέντρων αποφάσεων αλλά και οργα-

             νωμένων ομάδων συμφερόντων που τον εκμεταλλεύονται ανηλεώς.

    Λεξιλογική άσκηση  

   

   ἀπείκασον: να δώσετε όσα ομόρριζα του ρήματος, απλά ή σύνθετα, γνωρίζετε.

   

Ενότ. 12^η: Η αλληγορία του σπηλαίου. Η απροθυμία των φιλοσόφων.

    Μετάφραση:

    Σωκράτης: Τι, λοιπόν; Δεν είναι φυσικό αυτό, είπα εγώ, και από όσα έχουν προειπωθεί δεν είναι ανάγκη (να συμπεράνουμε) ότι ούτε οι απαίδευτοι και οι άσχετοι προς την αλήθεια θα μπορούσαν ποτέ να διοικήσουν κατά τρόπο ικανοποιητικό την πόλη ούτε και όσοι αφήνονται να περνούν όλη τη ζωή τους μέσα στην παιδεία, οι πρώτοι επειδή δεν έχουν στη ζωή τους ένα σκοπό, στον οποίο στοχεύοντας πρέπει να προβαίνουν σε όλες γενικά τις ενέργειες, τις οποίες ενδεχομένως κάνουν και στην ιδιωτική και στη δημόσια ζωή, και οι άλλοι διότι με τη θέλησή τους δε θα προβούν σε πρακτικές ενασχολήσεις, γιατί πιστεύουν ότι, ενόσω ακόμη ζουν, είναι εγκατεστημένοι στα μακρινά νησιά των Μακάρων;

    (Είναι) αλήθεια, είπε (ο Γλαύκων).

    Σωκράτης: Λοιπόν, είπα εγώ, είναι καθήκον δικό μας που είμαστε ιδρυτές της πόλης να αναγκάσουμε τους ξεχωριστούς χαρακτήρες να προσεγγίσουν το μάθημα, που προηγουμένως χαρακτηρίσαμε ως ανώτατο, δηλ. να δουν το αγαθό και να ανεβούν εκείνη την ανηφορική οδό και, όταν μετά την ανάβαση, αντικρίσουν το θέαμα κατά τρόπο ικανοποιητικό, να μην τους επιτρέψουμε αυτό που τώρα επιτρέπεται.

   Γλαύκων: Και ποιο τάχα είναι αυτό;

   Σωκράτης: Το να μένουν συνεχώς, είπα εγώ, σε αυτόν τον τόπο και να μη θέλουν να ξανακατέβουν κοντά σε εκείνους τους δεσμώτες ούτε να συμμερίζονται τους κόπους και τις τιμές εκείνων είτε έχουν μικρότερη είτε μεγαλύτερη αξία.

     Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση του σχολικού εγχειριδίου  

1.     Σχολιάστε το χωρίο «Τὸ αὐτοῦ…σπουδαιότεραι» σε σχέση με τη ζωή του ίδιου του Πλάτωνα.

Πολλοί κατηγόρησαν τον Πλάτωνα ότι ποτέ δεν ασχολήθηκε με την πολιτική. Ο λόγος της μη ανάμειξης του φιλοσόφου στα πολιτικά τεκταινόμενα της πατρίδας του είναι εκείνος που εκθέτει στην αυτοβιογραφική 7^η επιστολή του, δηλ. η απογοήτευσή του αφενός από τη συμμετοχή μελών της οικογενείας του στο τυραννικό καθεστώς των Τριάκοντα, αφετέρου η καταδίκη του Σωκράτη σε θάνατο από την αποκαταστημένη δημοκρατία, προκειμένου να εκδικηθεί τους ολιγαρχικούς (βλ. σ. 40 σχολικού εγχειριδίου).

Ο Πλάτων αποδοκιμάζει την αδράνεια και την απροθυμία των φιλοσόφων να ωφελήσουν με τις γνώσεις και την αρετή τους συμπολίτες τους, καθότι πιστεύει ότι η δημιουργική δύναμη του νέου κόσμου που θα γεννηθεί, θα είναι η φιλοσοφία, την οποία ο φιλόσοφος ενθρονίζει στο κέντρο της πολιτικής ζωής, αφού τη θεωρεί «εκ των ων ουκ άνευ» του πολιτικού του οράματος για την ιδανική πολιτεία.

2.     Ποιοι ήταν στην αρχαιότητα απρόθυμοι να αναλάβουν πολιτικές εξουσίες; Γνωρίζετε παραδείγματα προσωπικοτήτων που εγκατέλειψαν οικειοθελώς την εξουσία;

Η ενεργή συμμετοχή του πολίτη στα κοινά αποτελεί βασική προϋπόθεση όχι μόνο για την επιβίωση της πόλης αλλά και για την εύρυθμη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος.

Ορισμένοι όμως φιλόσοφοι, εκτός από τις βασικές προς το κράτος υποχρεώσεις (στράτευση, φορολόγηση κ.ά.), αρνούνταν να αναλάβουν πολιτικές θέσεις και προτιμούσαν να αφοσιώνονται στο πνευματικό έργο τους. Το γεγονός αυτό κατακρίνει ο Πλάτων, που τοποθετεί τον φιλόσοφο στην πρώτη γραμμή της πολιτικής δράσης.

Την πολιτική ενεργοποίηση απέφυγαν φιλόσοφοι, όπως ο Ηράκλειτος και ο Πλάτων.

     Λεξιλογική ερώτηση

     δεσμώτας:  να δώσετε όσα ομόρριζα του ουσιαστικού, απλά ή σύνθετα, γνωρίζετε.

    

     Ενότ. 13^η: Η αλληγορία του σπηλαίου. Ο ηθικός εξαναγκασμός των φιλοσόφων.

     Μετάφραση:

     Γλαύκων: Μα πώς, είπε, θα αδικήσουμε αυτούς και θα τους κάνουμε να ζουν χειρότερα, μολονότι μπορούν (να ζουν) καλύτερα;

     Σωκράτης: Φίλε μου, είπα εγώ, ξέχασες πάλι ότι ο νόμος δεν ενδιαφέρεται γι’αυτό, πώς δηλ. μία μόνο κοινωνική τάξη στην πόλη θα ευτυχήσει υπερβολικά, αλλά ψάχνει να βρει τρόπους αυτό (η ευτυχία) να αγκαλιάσει όλους τους πολίτες, ωθώντας τους με την πειθώ και τη βία να ζουν αρμονικά και κάνοντάς τους να μοιράζονται μεταξύ τους την ωφέλεια, όποια τυχόν μπορεί ο καθένας χωριστά να προσφέρει στο κοινό, και πλάθοντας ο ίδιος (ο νόμος) τέτοιους άντρες στην πόλη, όχι για να τους επιτρέπει να περιφέρονται όπου ο καθένας θέλει, αλλά για να τους χρησιμοποιεί ως δεσμό που ενώνει τους πολίτες.

    (Είναι) αλήθεια, είπε (ο Γλαύκων)· πράγματι το ξέχασα.

    Σωκράτης: Σκέψου, λοιπόν, είπα, Γλαύκων, ότι και δε θα αδικούμε αυτούς που στην πόλη μας έγιναν φιλόσοφοι και θα τους λέμε ότι έχουμε δίκιο, κάθε φορά που με επιχειρήματα προσπαθούμε να τους πείσουμε και να φροντίζουν για τους υπόλοιπους πολίτες και να τους προσέχουν.   

    Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση του σχολικού εγχειριδίου

1.     Πλατ. Πολ. 347d «ἐπειδὴ κινδυνεύει, πόλις ἀνδρῶν ἀγαθῶν εἰ γένοιτο, περιμάχητον ἂν εἶναι τὸ μὴ ἄρχειν, ὥσπερ νυνὶ τὸ ἄρχειν, καὶ ἐνταῦθ’ἂν καταφανὲς γενέσθαι ὅτι τῷ ὄντι ἀληθινὸς ἄρχων οὐ πέφυκε τὸ αὑτῷ συμφέρον σκοπεῖσθαι, ἀλλὰ τὸ τῷ ἀρχομένῳ». Σχολιάστε το χωρίο σε συσχετισμό με την άποψη που διατυπώνει ο John Stuart Mill (1806-1873) στο έργο του On Representative Government (Περί της αντιπροσωπευτικής διακυβέρνησης) ότι το καταλληλότερο άτομο για να του ανατεθεί μια εξουσία είναι εκείνο που δεν είναι καθόλου πρόθυμο να αναλάβει την εξουσία.

Aπόδοση του πλατωνικού παραθέματος: Γιατί είναι πιθανόν, εάν η πόλη περιέλθει στα χέρια ενάρετων ανθρώπων, να γίνει περιζήτητη η αποφυγή ανάληψης εξουσίας, όπως τώρα ακριβώς συμβαίνει με την ανάληψη εξουσίας,

και τότε να καταστεί ολοφάνερο ότι πράγματι ο γνήσιος άρχων δεν έχει φυσικό προορισμό να νοιάζεται για το ατομικό του συμφέρον αλλά για το συμφέρον των υπηκόων του.

Στο προηγούμενο χωρίο ο Πλάτων θίγει το θέμα της απροθυμίας στην ανάληψη της εξουσίας· αμέσως μετά, στο ίδιο πάντα απόσπασμα, δικαιολογεί την απροθυμία αυτή με τη γνώμη ότι καθένας θα προτιμούσε να τον εξυπηρετούν από το να εξυπηρετεί βάζοντας σκοτούρες στο κεφάλι του.

Μέσω της επιδεικνυόμενης απροθυμίας το πλατωνικό χωρίο σχετίζεται άμεσα με την άποψη του Mill ότι το καταλληλότερο άτομο για να του ανατεθεί μια εξουσία είναι εκείνο που δεν είναι καθόλου πρόθυμο να αναλάβει την εξουσία. Ο Mill βέβαια εξετάζει το ίδιο θέμα από την οπτική γωνία του αδιάφορου όχι τόσο για τα κοινά όσο για τα οφέλη της εξουσίας πολίτη. Όταν, πράγματι, διαπιστώνουμε το σκληρό διαγκωνισμό των σύγχρονων πολιτικών για την κατάληψη κάποιας καίριας θέσης, ακούσια μας προκαλείται η υποψία μήπως το υπερβολικό ενδιαφέρον έχει άλλης φύσεως κίνητρα και όχι την εξυπηρέτηση του δημοσίου συμφέροντος.

Η αδιαφορία του απρόθυμου πολίτη μπορεί να εκπηγάζει και από το φόβο της εμπλοκής σε λειτουργίες, όπου γραφειοκρατικοί μηχανισμοί και θεμιτά ή αθέμιτα συμφέροντα φορέων και τάξεων, σαν πραγματική πολυκέφαλη Λερναία Ύδρα, ακυρώνουν οποιονδήποτε φιλόδοξο σχεδιασμό και πρωτοβουλία.

Να προσθέσουμε εδώ και τον σημαντικό παράγοντα της σημερινής καθολικής απαξίωσης της πολιτικής, που οφείλεται ακριβώς στην ανικανότητα και στη διαφθορά των ασκούντων την εξουσία.

2.     Η άποψη του Πλάτωνα ότι ο νόμος πρέπει να φροντίζει ώστε η ευδαιμονία να διασφαλίζεται για ολόκληρη την πόλη και όχι μόνο για μιαν ομάδα πολιτών, βρίσκεται στην ίδια γραμμή σκέψης με την άποψη που διατυπώνει ο Περικλής (Θουκ. ΙΙ 60): «Ἐγὼ γὰρ ἡγοῦμαι πόλιν πλείω ξύμπασαν ὀρθουμένην ὠφελεῖν τοὺς ἰδιώτας ἢ καθ’ἕκαστον τῶν πολιτῶν εὐπραγοῦσαν, ἁθρόαν δὲ σφαλλομένην. Καλῶς μὲν γὰρ φερόμενος ἀνὴρ τὸ καθ’ἑαυτὸν διαφθειρομένης τῆς πατρίδος οὐδὲν ἧσσον ξυναπόλλυται, κακοτυχῶν δὲ ἐν εὐτυχούσῃ πολλῷ μᾶλλον διασῴζεται». Ποια είναι η γνώμη σας γι’αυτόν τον προβληματισμό;

  

Απόδοση θουκυδίδειου παραθέματος: Εγώ νομίζω πως μια πόλη εξυπηρετεί καλύτερα το συμφέρον των πολιτών, εάν στο σύνολό της βρίσκεται σε ακμή, παρά εάν ευτυχεί σε αυτήν ο κάθε πολίτης, αλλά στο σύνολό της η ίδια δυστυχεί. Γιατί, όσο κι αν ευτυχεί ένας πολίτης στις ιδιωτικές του υποθέσεις, εάν καταστρέφεται η πατρίδα του, μαζί της ίδια χάνεται, ενώ, εάν δυστυχεί σε πατρίδα που ευημερεί, έχει πολλές ελπίδες να σωθεί.

Αποτελεί κοινό τόπο στην αρχαία ελληνική σκέψη η ιδέα πως η ευτυχία της πόλης, του συνόλου έχει μεγαλύτερη σπουδαιότητα από την ευτυχία του μεμονωμένου πολίτη, όπως εύστοχα και ρεαλιστικά παρουσιάζει το θέμα αυτό ο Περικλής: στη δυστυχισμένη πόλη ο πρόσκαιρα ευτυχισμένος πολίτης είναι πιθανό να καταποντιστεί μαζί της, ενώ στην ευτυχισμένη πόλη ο πρόσκαιρα δυστυχισμένος ελπίζει να σωθεί.

Ανάλογη πετυχημένη εικόνα της πόλης μάς προσφέρει και ο Σοφοκλής στην τραγωδία του Αντιγόνη (στ. 189-190): «ἥδ’ἐστὶν ἡ σῴζουσα καὶ ταύτης ἔπι πλέοντες ὀρθῆς τοὺς φίλους ποιούμεθα», δηλ. η πόλη είναι που προστατεύει τη ζωή μας και ταξιδεύοντας πάνω σε αυτήν, σαν σε καράβι που ορθοπλωρεί, αποκτούμε τους φίλους.

Την ίδια άποψη εκφέρει και ο Πλάτων υποστηρίζοντας ότι ο νόμος πρέπει να έχει σχεδόν αποκλειστική του μέριμνα την επιδίωξη της ευτυχίας όχι μόνο συγκεκριμένων ατόμων ή ομάδων αλλά ολόκληρης της πόλης.

Όλες οι πιο πάνω επιμέρους γνώμες εντάσσονται στη γενικότερη φιλοσοφική θέση της προτεραιότητας του συνόλου έναντι του μέρους, όπως εκφραστικά τη διατύπωσε και ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά (1253a 21-23):  «Τὸ γὰρ ὅλον πρότερον ἀναγκαῖον εἶναι τοῦ μέρους· ἀναιρουμένου γὰρ τοῦ ὅλου οὐκ ἔσται ποὺς οὐδὲ χείρ», δηλ. το σύνολο είναι κατ’ανάγκη σπουδαιότερο από το μέρος· γιατί, εάν καταστραφεί το σύνολο, δε θα υπάρχει ούτε πόδι ούτε χέρι.  

Γι’αυτό που οι αρχαίοι έλληνες διανοούμενοι είχαν αναγάγει σε ηθική επιταγή πρώτου μεγέθους, επιβάλλεται να προβλέπουν και να μεριμνούν τα σύγχρονα Συντάγματα και πολιτεύματα, δηλ. πρώτιστο μέλημά τους να είναι η ευδαιμονία των πολιτών. Παρά ταύτα, με τη σημερινή πολιτική και οικονομική ζοφερή συγκυρία αντιλαμβανόμαστε ότι η οποιαδήποτε σχετική πρόθεση του νομοθέτη αποβαίνει γράμμα νεκρό, με αποτέλεσμα εκατομμύρια συνανθρώπων μας να ξεριζώνονται από τις πατρίδες τους, να υποφέρουν μες στην ανέχεια και στην εξαθλίωση και να βασανίζονται για την επιβίωσή τους μέσα σ’έναν κόσμο που, δυστυχώς, «ἁθρόως σφάλλεται» και συμπαρασύρει στον όλεθρο αθώους και άφταιγους.

            Λεξιλογική άσκηση

            συναρμόττων: να δώσετε όσα ομόρριζά του ρήματος, απλά ή σύνθετα,

            γνωρίζετε.

                                         

                                                          ΙΙ. Αριστοτέλης

Α. Ερωτηματολόγιο Εισαγωγής

Α1: Βίος και έργα

Κεφ. 1: Πότε και πού γεννήθηκε ο Αριστοτέλης – Λίγα λόγια για την καταγωγή του.

1.     Πότε και πού γεννήθηκε και πέθανε ο Αριστοτέλης;

2.     Ποια ήταν τα πρώτα του αναγνώσματα και γιατί;

          

Κεφ. 2: Ο Αριστοτέλης στην Ακαδημία του Πλάτωνα: μαθητής πρώτα, δάσκαλος στη συνέχεια.

1.     Για ποιο λόγο από τις φιλοσοφικές σχολές της Αθήνας ο Σταγειρίτης διάλεξε να σπουδάσει στην πλατωνική Ακαδημία;

2.     Η απουσία τότε του Πλάτωνα επηρέασε τη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Αριστοτέλη και με ποιο τρόπο;

3.     Τι ξέρεις για τον Εύδοξο από την Κνίδο;

4.     Τι διέκρινε ο Πλάτων στον Αριστοτέλη και πώς ανεκδοτολογικά τον ονόμαζε;

5.     Πόσα χρόνια θήτευσε στην Ακαδημία ο Σταγειρίτης; Πότε και γιατί εγκατέλειψε και το πνευματικό ίδρυμα και την Αθήνα;

6.     Τι γνωρίζεις για τις ιδεολογικές διαφορές του Αριστοτέλη με τους συναδέλφους του στην Ακαδημία αλλά και με τον Πλάτωνα; Πού κυρίως οφείλονταν;

             Κεφ. 5: Ο Αριστοτέλης στη Μακεδονία: δάσκαλος του Αλεξάνδρου.

1.     Γιατί εγκαταστάθηκε στη Μακεδονία ο Αριστοτέλης; Τι κυρίως δίδαξε στο νεαρό τότε Αλέξανδρο;

             Κεφ. 6: Επιστροφή του Αριστοτέλη στην Αθήνα: αρχίζει η τρίτη περίοδος

                  της φιλοσοφικής του δραστηριότητας. Ο Αριστοτέλης διδάσκει στο Λύκειο.   

1.     Πότε και για ποιους λόγους ο Αριστοτέλης επέστρεψε στην Αθήνα;

2.     Ποιες ήταν οι ασχολίες του στην Αθήνα και σε ποιο χώρο διεξάγονταν;

3.     Πόσα χρόνια έμεινε αυτή τη φορά στην Αθήνα ο Αριστοτέλης και ποια έργα συνέγραψε στη ‘δεύτερη πατρίδα’ του;  

              Κεφ. 7: Ο Αριστοτέλης εγκαταλείπει οριστικά την Αθήνα – Το τέλος της   

                 ζωής του.   

1.     Ποια αλλαγή επέφερε στη ζωή του Αριστοτέλη η είδηση του θανάτου του Αλεξάνδρου; Τι κινδύνευε o φιλόσοφος να υποστεί;

2.     Ποια ήταν η κατηγορία που τελικά του αποδόθηκε από τους Αθηναίους και γιατί;

3.     Πού αναγκαστικά κατέληξε ο Σταγειρίτης και πότε πέθανε;   

             

        Α2: Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια

1.     Πού οφείλουν το όνομά τους τα Ηθικά Νικομάχεια;  Ποιο θέμα πραγματεύεται το έργο;

2.     Ποιων ‘επιστημών’ το περιεχόμενο και τους στόχους θέλησε με το έργο αυτό να ορίσει ο Αριστοτέλης;

3.     Μέσα σε ποιο γενικότερο κλίμα του 5^ου π.Χ. αι. εντάσσεται αυτό το πνευματικό προϊόν του Σταγειρίτη; Να αναφέρετε σχετικό παράδειγμα, που ήδη γνωρίζετε.

4.     Τι σήμαινε αρχικά ο όρος ‘ευδαιμονία’ και τι είπαν σχετικά με τον όρον αυτό ο Ηράκλειτος και ο Δημόκριτος;

5.     Σε ποια κοινή συνισταμένη οδηγούν οι θέσεις Ηράκλειτου και Δημόκριτου;

6.     Ποιος είναι ο ορισμός της ευδαιμονίας κατά τον Αριστοτέλη και ποια βαθιά του πίστη εκφράζεται σε αυτόν;

7.     Σε πόσα μέρη διέκρινε αρχικά την ψυχή του ανθρώπου ο Σταγειρίτης;

8.     Η τριμερής -και δεύτερη- ‘διαίρεση’ της ψυχής κατά τον Αριστοτέλη ποια μέρη περιλαμβάνει και με τι έχουν σχέση αυτά;

9.     Ποια είδη αρετών διακρίνει τελικά ο Αριστοτέλης; 

     Α3: Αριστοτέλους Πολιτικά

1.  Για ποιο λόγο χρειάζεται να γνωρίζουμε τι σημαίνουν οι διάφορες αρετές;

2.  Ποια σημασία έχει η γνώση και η απόκτηση των αρετών;

3.  Πώς εξηγείτε την παράξενη για τέλος βιβλίου καταληκτική φράση του Αριστοτέλη στα Ηθικά Νικομάχεια;

4.  Ποια θέματα πραγματεύονται τα Πολιτικά;

5.  Τι σημαίνει ο αρχαιοελληνικός όρος ‘πόλις’;

6.  Σε τι στοχεύει η ‘πόλις’ και με ποιο μέσο μπορεί να το πετύχει;

     

   Β. Μετάφραση/περίληψη κειμένων

   Β1: Ηθικά Νικομάχεια

   Ενότ. 1^η: Διανοητική και ηθική αρετή. Ταιριάζει στη φύση μας η ηθική αρετή;

   Μετάφραση: Επειδή, λοιπόν, η αρετή είναι δύο ειδών, από τη μια διανοητική και από την άλλη ηθική, η μεν διανοητική κατά κύριο λόγο οφείλει στη διδασκαλία και τη δημιουργία και την επαύξησή της, γι’αυτό χρειάζεται και την εμπειρία και το χρόνο, ενώ η ηθική είναι αποτέλεσμα εθισμού, απ’όπου έχει πάρει και το όνομα, που παρουσιάζει μικρή απόκλιση από το έθος. Από αυτό γίνεται φανερό ότι καμιά από τις ηθικές αρετές δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως· γιατί καμιά από τις φυσικές υποστάσεις δεν μπορεί να συνηθίσει σε κάτι διαφορετικό, όπως για παράδειγμα η πέτρα: επειδή από τη φύση της φέρεται προς τα κάτω, δεν μπορεί να συνηθίσει να φέρεται προς τα πάνω, έστω κι αν κάποιος προσπαθεί να την κάνει να συνηθίσει (σε αυτό), ρίχνοντάς την προς τα πάνω χιλιάδες φορές, ούτε τη φωτιά προς τα κάτω· και κανένα άλλο από τα πράγματα που γεννιούνται από τη φύση με μιαν ορισμένη ιδιότητα δε θα μπορούσε να αποκτήσει διαφορετική ιδιότητα. Συνεπώς, αποκτάμε τις αρετές όχι από φυσική αναγκαιότητα ούτε αντίθετα προς τη φύση, αλλά επειδή διαθέτουμε τη φυσική ιδιότητα να τις δεχτούμε και τελειοποιούμαστε (σε αυτές) με τη συνήθεια.

Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση του σχολικού εγχειριδίου

1.     Ἡ μὲν διανοητικὴ…ἐξ ἔθους περιγίνεται: εάν αυτός είναι ο χαρακτήρας των διανοητικών και των ηθικών αρετών, ποιος έχει την κύρια ευθύνη για τη μετάδοση των πρώτων και ποιος για την απόκτηση των δεύτερων;

Κατά τον Αριστοτέλη η διανοητική αρετή προϋποθέτει κατά κύριο λόγο τη διδασκαλία, κάτι που σημαίνει ότι και η δημιουργία και η επάυξησή της είναι συναρτημένες και με μια χρονική έκταση αλλά και  με την πείρα, που αποκτιέται βαθμιαία, άρα χρειάζεται κι αυτή βάθος χρόνου. 

Από την άλλη, η ηθική αρετή, που συνδέεται με έμφυτη προδιάθεση του ατόμου, αποκτιέται με τον εθισμό (<ἔθος που συγγενεύει με το ἦθος>ἠθικός), με τη συνήθεια (<συν-+ἦθος), με την ομοιότροπη δηλ. επανάληψη των ίδιων ενεργειών.

Συνεπώς, υπεύθυνος για τη μετάδοση των διανοητικών αρετών είναι ο δάσκαλος, που σε βάθος χρόνου αλλά και με μέθοδο και υπομονή, μεταβάλλει σταδιακά τον άπειρο διδασκόμενο σε έμπειρο κάτοχο γνώσης.

Υπεύθυνος για την απόκτηση των ηθικών αρετών είναι κάθε άνθρωπος που ασκείται, ‘εθίζεται’ με τη θέλησή του και με την επιμονή του στη διαδικασία της άσκησης, που με τη σειρά της αναπτύσσει την ήδη προϋπάρχουσα φυσική προδιάθεση. 

2.     Ὅθεν καὶ τοὔνομα ἔσχηκε: πρόσεξε ότι εδώ ο Αριστοτέλης κάνει ετυμολογία της λέξης ηθικός. Κάνε ύστερ’από αυτό κάποιες σκέψεις για τον τρόπο με τον οποίον ο Αριστοτέλης οδηγείται στην επισήμανση των (πραγματικών) σημασιών των λέξεων και σχολίασε τη θέση που έχουν μέσα στη σκέψη του τα πράγματα με τις λέξεις που τα δηλώνουν.

Η ετυμολόγηση της λέξης ἠθικός<ἔθος, που κάνει ο Αριστοτέλης εδώ, είναι ορθή, παρόλο που, παρωθημένος πολλές φορές από το πάθος του για την ανακάλυψη των πραγματικών σημασιών των λέξεων, οδηγήθηκε σε λανθασμένους συλλογισμούς. Ο Αριστοτέλης έδινε οντολογικό περιεχόμενο στις λέξεις, πίστευε δηλ. στην εξίσωση ‘λέγεσθαι=εἶναι’, δηλ. η ύπαρξη της λέξης σημαίνει και την ύπαρξη της περιγραφόμενης έννοιας, του δηλωμένου αντικειμένου.

Το ετυμολογικό ‘πάθος’ του Σταγειρίτη αποδείχθηκε καθοριστικό για τη διαμόρφωση των συλλογισμών του και την εξαγωγή των συμπερασμάτων του.

3.     Ἐξ οὗ καὶ δῆλον ὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίγνεται: διατύπωσε με δικά σου λόγια το συλλογισμό με τον οποίο ο Αριστοτέλης οδηγήθηκε σε αυτό το συμπέρασμα.

Ο Αριστοτέλης αποδεικνύει ότι οι ηθικές αρετές του ανθρώπου είναι επίκτητες και όχι φυσική ιδιότητα με τον εξής συλλογισμό:

α. η ηθική αρετή είναι αποτέλεσμα εθισμού, συνήθειας, άρα

β. δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως, καθότι οι φυσικές υποστάσεις δεν υπόκεινται στη διαδικασία του εθισμού, μια και έχουν από τη φύση ‘προικοδοτηθεί’ να έχουν μία μόνον ιδιότητα αέναη και αμετάβλητη·

γ. η ηθική αρετή σχετίζεται με τη φύση μόνο μέσω της προδιαθέσεως του ατόμου να τη δεχτεί και να την αναπτύξει.

Λεξιλογική άσκηση

παρεκκλῖνον: να δώσετε όσα ομόρριζα του ρήματος, απλά ή σύνθετα, γνωρίζετε.

Eνότ. 2^η:  Η ηθική αρετή καλλιεργείται με την ηθική πράξη.

Μετάφραση: Επιπλέον, τις δυνατότητες των ιδιοτήτων που αποκτάμε από τη φύση, τις διαθέτουμε από πριν, ενώ προχωρούμε στις αντίστοιχες ενέργειες αργότερα (πράγμα που ακριβώς γίνεται φανερό στις αισθήσεις μας· δεν αποκτήσαμε δηλ. τις αισθήσεις, επειδή βλέπουμε πολλές φορές ή ακούμε πολλές φορές, αλλά αντίθετα κάναμε χρήση τους έχοντάς τες, δεν τις αποκτήσαμε έχοντας κάνει και ξανακάνει χρήση τους)· τις αρετές όμως τις αποκτάμε, αφού κάνουμε από πριν ενέργειες, όπως ακριβώς συμβαίνει και με τις άλλες δεξιότητες· όσα δηλ. πρέπει να δημιουργήσουμε, αφού τα μάθουμε, τα μαθαίνουμε δημιουργώντας τα, όπως για παράδειγμα (οι άνθρωποι) γίνονται οικοδόμοι χτίζοντας σπίτια και κιθαριστές παίζοντας κιθάρα· με τον τρόπο αυτό, λοιπόν, γινόμαστε δίκαιοι κάνοντας δίκαιες πράξεις, και συνετοί ενεργώντας συνετά, και ανδρείοι κάνοντας ανδρείες ενέργειες.

Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση του σχολικού εγχειριδίου 

1.     Όσα λέγονται στην ενότητα αυτή αποτελούν ένα δεύτερο αποδεικτικό επιχείρημα του Αριστοτέλη για την άποψή του  ότι «οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίγνεται». Πες με δικά σου λόγια το επιχείρημα αυτό.

Το επιχείρημα του Αριστοτέλη, με το οποίο αποδεικνύει τη θέση του ότι ενεργούμε με βάση τις δοσμένες από τη φύση ιδιότητες,  είναι το εξής: ορισμένες ιδιότητες ο άνθρωπος τις έχει δεχτεί από τη φύση, όπως λόγου χάρη την όραση και την ακοή, και τις χρησιμοποιεί, αφού ήδη τις κατέχει από την εμβρυακή περίοδο της ζωής του.

Δεν συμβαίνει όμως το ίδιο με τις αρετές· τις αποκτάμε, όπως και τις τεχνικές γνώσεις, αφού πρώτα ενεργήσουμε ανάλογα. Μαθαίνει δηλ. κανείς κιθάρα, αφού πρώτα παίξει κιθάρα, και γίνεται δίκαιος, αφού κάνει δίκαιες πράξεις. 

2.     Πρόσεξε ότι ο Αριστοτέλης, που έχει οργανώσει εδώ το λόγο του πάνω στο πρώτο πληθυντικό πρόσωπο (μανθάνομεν) βάζει στη θέση του προσώπου αυτού το τρίτο πληθυντικό πρόσωπο στη φράση «οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονται καὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί». Μη βιαστείς να βγάλεις οποιοδήποτε συμπέρασμα. Αν, πάντως, αρχίζεις να έχεις μέσα σου κάποια υποψία γι’αυτήν την αλλαγή, περίμενε να δεις πώς θα συμπεριφερθεί ο Αριστοτέλης (από την άποψη αυτή) και στις τρεις επόμενες ενότητες. Τότε προσπαθήστε να βρείτε μέσα στην τάξη μια συνολική εξήγηση γι’αυτήν την αλλαγή προσώπων στο λόγο (εδώ!) του Αριστοτέλη. Αποφασίστε επίσης τότε πόσο συνειδητή είναι από τον Αριστοτέλη η συμπεριφορά του αυτή.

Ο Σταγειρίτης χρησιμοποιεί το πρώτο πληθυντικό πρόσωπο, όταν αναφέρεται σε αρετές που (πρέπει να) αφορούν όλους τους ανθρώπους. Αντίθετα, χρησιμοποιεί το τρίτο πληθυντικό πρόσωπο, όταν αναφέρεται στις τεχνικές γνώσεις συγκεκριμένων επαγγελματικών τάξεων, στις οποίες δεν ανήκουν οι υπόλοιποι άνθρωποι. 

Λεξιλογική άσκηση

κομιζόμεθα: να δώσετε όσα ομόρριζα του ρήματος, απλά ή σύνθετα, γνωρίζετε.

Ενότ. 3: Άλλα επιχειρήματα για τη σχέση ηθικής αρετής και ηθικής πράξης.

Μετάφραση: (Τούτο) το επιβεβαιώνει και αυτό που γίνεται στις πολιτείες· οι νομοθέτες δηλ. κάνουν τους πολίτες έντιμους με τον εθισμό, και αυτή είναι η επιδίωξη κάθε νομοθέτη· όσοι όμως δεν κάνουν αυτό σωστά αποτυγχάνουν, και σε αυτό το σημείο διαφέρει ένα επιτυχημένο πολίτευμα από ένα αποτυχημένο. Επιπλέον, για τους ίδιους λόγους και με τα ίδια μέσα δημιουργείται και φθείρεται κάθε αρετή, και κατά τον ίδιο τρόπο κάθε τεχνική δεξιότητα· γιατί και οι κιθαριστές γίνονται επιδέξιοι και αδέξιοι από το παίξιμο της κιθάρας. Κατ’αναλογίαν  και οι οικοδόμοι και όλοι οι υπόλοιποι· από την καλή δηλ. κατασκευή των σπιτιών θα προέλθουν οι καλοί οικοδόμοι, ενώ από την κακή οι κακοί. Γιατί, εάν τα πράγματα δε συνέβαιναν έτσι, δε θα χρειαζόταν καθόλου ο άνθρωπος που θα δίδασκε, αλλά όλοι θα απέβαιναν καλοί ή κακοί εκ γενετής.

Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση του σχολικού εγχειριδίου 

1.   Οἱ γὰρ νομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς: όπως σε κάθε λέξη υπάρχει μια συλλαβή που τονίζεται περισσότερο από τις άλλες (=που προφέρεται δυνατότερα από τις άλλες), έτσι και σε κάθε φράση ο ‘τόνος’ (=το μεγαλύτερο βάρος) πέφτει σε κάποια συγκεκριμένη λέξη (αυτή δηλ. η λέξη έχει το μεγαλύτερο ‘βάρος’ για τη διαμόρφωση της συνολικής σημασίας της φράσης). Ποια είναι κατά τη γνώμη σου η λέξη αυτή στην παραπάνω φράση;

Με βάση όσα μέχρι το σημείο αυτό έχει εκθέσει ο Αριστοτέλης, η λέξη που αποτελεί το κέντρο βάρους της φράσης είναι η μετοχή ‘ἐθίζοντες’, δεδομένου ότι οι ηθικές αρετές είναι αποτέλεσμα εθισμού, συνήθειας. 

2.     Ὅσοι δὲ μὴ εὖ αὐτὸ ποιοῦσιν: όπως ξέρεις από τη γραμματική σου η αντωνυμία αυτός-αυτή-αυτό είναι επαναληπτική (=αναφέρεται σε κάτι για το οποίο έγινε λόγος προηγουμένως). Σε τι λοιπόν συγκεκριμένο αναφέρεται η λέξη αυτό της παραπάνω φράσης; (Προσπάθησε να το πεις σε αρχαίο ελληνικό λόγο!).

Η επαναληπτική αντωνυμία αὐτό αντικαθιστά εδώ το έναρθρο απαρέμφατο τὸ ἐθίζειν.

3.     Καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτεία πολιτείας: πρόσεξε ότι υπάρχει κόμμα πριν από το συμπερασματικό σύνδεσμο καί. Κουβεντιάστε μέσα στην τάξη για τις περιπτώσεις που χρειάζεται κόμμα πριν από το σύνδεσμο αυτόν και δοκιμάστε, ύστερα από αυτό, να μεταφράσετε με τον πιο σωστό πια τρόπο την παραπάνω φράση.

Στη συγκεκριμένη περίπτωση τίθεται κόμμα πριν από το σύνδεσμο και, επειδή οι δύο συνδεόμενες με το συμπλεκτικό και προτάσεις έχουν διαφορετικό υποκείμενο.

Σε δύο ακόμη περιπτώσεις πριν το και μπορεί να σημειωθεί κόμμα: α. όταν το και δεν είναι συμπλεκτικό και β. όταν ο ίδιος σύνδεσμος έχει άλλη λειτουργία, όπως π.χ. όταν αντικαθιστά συμπερασματικό σύνδεσμο, πράγμα που μπορεί να υποστηριχθεί ότι συμβαίνει στην υπό εξέταση πρόταση, όπου είναι δυνατό να αποδώσουμε το και: και γι’αυτό, και επομένως…

4.     Ποια αποδεικτικά επιχειρήματα πρόσθεσε στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης, για να υποστηρίξει τη βασική του σκέψη ότι «οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίγνεται»;

Το επιχείρημα του φιλόσοφου στην ενότητα αυτή σχετίζεται με το έργο του       

νομοθέτη και τον παιδαγωγικό χαρακτήρα του νόμου. Εφόσον οι ηθικές

αρετές είναι αποτέλεσμα συνήθειας, ο νομοθέτης στοχεύει ακριβώς σε αυτό,

πώς δηλ. θα καταστήσει τους πολίτες ἀγαθούς, δηλ. ηθικούς, ενάρετους, με τη 

συνήθεια (ἐθίζοντες). Άρα η αρετή είναι διδακτή, οπότε δεν έχει φυσική

καταβολή.

Το ίδιο συμβαίνει και με τις τεχνικές δεξιότητες: το αν κανείς θα γίνει επιδέξιος ή αδέξιος σε έναν τομέα, δεν εξαρτάται από τις φυσικές καταβολές του αλλά από την άσκηση, την τριβή, την εμπειρία στο αντικείμενό του.

Λεξιλογική άσκηση

φθείρεται: να δώσετε όσα ομόρριζα του ρήματος, απλά ή σύνθετα, γνωρίζετε.

Ενότ. 4^η: Σε όλες τις περιπτώσεις της (καθημερινής) ζωής μας διαπιστώνεται η   

            σημασία της ηθικής πράξης για την απόκτηση της ηθικής αρετής.

Μετάφραση: Το ίδιο, λοιπόν, συμβαίνει και με τις αρετές· εκτελώντας δηλ. όσα συμβαίνουν στις συναλλαγές μας με τους άλλους ανθρώπους, γινόμαστε άλλοι δίκαιοι και άλλοι άδικοι, ενώ εκτελώντας όσα έχουν μέσα τους το στοιχείο του φόβου και συνηθίζοντας στο φόβο ή στο θάρρος, γινόμαστε άλλοι αντρείοι και άλλοι δειλοί. Το ίδιο συμβαίνει με όσα έχουν σχέση με τις επιθυμίες και την οργή μας· άλλοι δηλ. γίνονται σώφρονες και πράοι και άλλοι ακόλαστοι και οργίλοι, οι πρώτοι με το να συμπεριφέρονται κατ’αυτόν τον τρόπο σε αυτές τις καταστάσεις, και οι άλλοι με εκείνον τον τρόπο. Κοντολογίς, λοιπόν, με βάση τις όμοιες ενέργειες διαμορφώνονται τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας. Για τούτο πρέπει να προσδίδουμε μιαν ορισμένη ποιότητα στις ενέργειές μας· καθότι οι διαφορές των ενεργειών μας έχουν επίπτωση στα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας. Συνεπώς, δεν έχει μικρή σημασία το να συνηθίζουμε από την πιο μικρή κιόλας ηλικία κατά τον ένα ή τον άλλο τρόπο, αλλά πολύ μεγάλη ή μάλλον κεφαλαιώδη.  

Περίληψη: Κατά τον Αριστοτέλη, με τις πράξεις και τη συμπεριφορά μας στην καθημερινή ζωή, και μάλιστα με την επανάληψη των ίδιων ενεργειών, διαμορφώνονται τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας, και γι’αυτό στις ενέργειες αυτές πρέπει να προσδίδουμε ορισμένη ποιότητα.

Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση του σχολικού εγχειριδίου

1.     Ἐν αὐτοῖς: τίνος γένους λες ότι είναι εδώ η επαναληπτική αντωνυμία; Με άλλη διατύπωση: σε τι από τα προηγούμενα αναφέρεται η επαναληπτική αντωνυμία αυτής της φράσης;

    

            Η επαναληπτική αντωνυμία αναφέρεται στις εκφράσεις ‘τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμί-                           

            ας’ και ‘τὰ περὶ τὰς ὀργάς’, και για το λόγο αυτόν υποθέτουμε βάσιμα πως

            είναι ουδετέρου γένους. Εξάλλου και η απόδοση του χωρίου αυτό το στοιχείο

            εννοεί: με το να συμπεριφέρονται άλλοι έτσι και άλλοι αλλιώς μέσα σε αυτά,

            δηλ. σε αυτές τις καταστάσεις των επιθυμιών και της οργής.

2.     ἕξεις: κουβεντιάστε μέσα στην τάξη για τον τρόπο με τον οποίο σχηματίστηκε αυτή η λέξη. Όταν από τη συζήτηση προκύψει η σημασία της αρχαίας αυτής ελληνικής λέξης, προχωρήστε πια τότε στη σύγκριση της σημασίας της αρχαίας ελληνικής λέξης με τη σημασία της νεοελληνικής λέξης  έξη. Κρίνετε ύστερ’από όλα αυτά τη σημασία με την οποία σας υποδείχθηκε παραπάνω  να καταλάβετε την έκφραση: αἱ ἕξεις γίνονται.

Ο όρος ἕξις, παραγόμενος από ρίζα του ρήματος ἔχω σήμαινε αρχικά την κατοχή και απόκτηση κάποιου πράγματος· με την επίμονη άσκηση και την επανάληψη αυτό εξελίχθηκε σε μόνιμη ιδιότητα, σε ένα μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα μας· με τη συνεχή επίσης επανάληψη η ιδιότητα αυτή έγινε συνήθεια, σημασία που ο όρος έχει σήμερα (απ’όπου προέρχεται και η φράση  ‘έξις, δευτέρα φύσις’).  

3.     Οὐ μικρὸν διαφέρει…: γιατί ο Αριστοτέλης επιμένει στο εὐθύς ἐκ νέων; Συμφωνείτε με τη θέση αυτή του φιλοσόφου, ιδίως με τη βαρύτητα που προσδίδει στη θέση του αυτή η προσθήκη της φράσης: μᾶλλον δὲ τὸ πᾶν;

Η θέση του Αριστοτέλη σχετικά με την έναρξη της διαδικασίας της αγωγής και της παιδείας είναι απόλυτα ορθή. Την περίοδο της διάπλασης του χαρακτήρα τους τα παιδιά επιβάλλεται να εθίζονται στις ηθικές ενέργειες, ώστε να κατακτήσουν αργότερα την ηθική αρετή. Επειδή η διαδικασία αυτή, όπως και εκείνη της παιδείας, είναι αργές, ο Σταγειρίτης συστήνει αυτές να ξεκινούν κατά το δυνατόν νωρίτερα. Στην πρόσκτηση των απαραίτητων για την ηθική ζωή τους στοιχείων τα παιδιά θα βοηθηθούν αρχικά από το υγιές οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον.

Λεξιλογική άσκηση

δεινοῖς: να δώσετε όσα ομόρριζα του ουσιαστικού, απλά ή σύνθετα, γνωρίζετε.

Ενότ. 5^η: Η πραγμάτωση της ηθικής αρετής συνεπάγεται ευχαρίστηση για τον

                   άνθρωπο 

Μετάφραση: Ως αποδεικτικό σημάδι ότι έχουν πια διαμορφωθεί οι ‘έξεις’ πρέπει να θεωρούμε την ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια που συνοδεύει τις πράξεις μας· αυτός δηλ. που απέχει από τις σωματικές ηδονές και αισθάνεται χαρά για το γεγονός αυτό είναι συνετός, ενώ εκείνος που δυσανασχετεί είναι αχαλίνωτος, και αυτός που αντιμετωπίζει τις συμφορές με χαρά ή τουλάχιστον χωρίς λύπη είναι γενναίος, ενώ εκείνος που λυπάται είναι δειλός. Γιατί η ηθική αρετή αναφέρεται στις ηδονές και στις λύπες· καθότι για το κυνήγι της ηδονής πράττουμε ενέργειες τιποτένιες, ενώ εξαιτίας της λύπης κρατιόμαστε μακριά από τα όμορφα (αισθητικώς) πράγματα. Για τούτο πρέπει από τη μικρή κιόλας ηλικία να έχουμε πάρει εκείνη την αγωγή, καθώς ισχυρίζεται ο Πλάτων, που θα μας κάνει να χαιρόμαστε και να λυπούμαστε με αυτά που πρέπει· αυτό συνιστά την ορθή εκπαίδευση.

      Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση του σχολικού εγχειριδίου

1.     Σημεῖον δὲ δεῖ ποιεῖσθαι τῶν ἕξεων τὴν ἐπιγιγνομένην ἡδονὴν ἢ λύπην τοῖς ἔργοις:  κουβεντιάστε μέσα στην τάξη για το κριτήριο που θέτει ο Αριστοτέλης, προκειμένου να αποφανθεί κανείς αν έχουν πια οριστικά διαμορφωθεί οι ‘έξεις’. Κάντε πιο συγκεκριμένη τη συζήτησή σας χρησιμοποιώντας παραδείγματα που χρησιμοποιεί και ο Αριστοτέλης. Στο τέλος δοκιμάστε να προσθέσετε και δικά σας, άλλα παραδείγματα.

Ο Αριστοτέλης θέτει εδώ ως κριτήριο για τη διαμόρφωση των έξεων την ηδονή ή τη λύπη που νιώθει ο άνθρωπος από τις πράξεις του. Στη συνέχεια, για να ενισχύσει τη θέση του αυτή, φέρνει ως παραδείγματα περιπτώσεις ανθρώπων που χαίρονται, επειδή απέχουν από τις σωματικές ηδονές, ή τουλάχιστον δεν λυπούνται, που υπομένουν τις συμφορές. Τα παραδείγματα είναι ορθά, μιας και δίνουν το μέτρο της διαμόρφωσης των έξεων.

Θα μπορούσαμε να προσθέσουμε εδώ και τις συμπεριφορές που προκύπτουν από τη σχέση μας με τα χρήματα, με τις τιμές και τα αξιώματα, την αλήθεια και το ψεύδος, τη φιλία και την έχθρα κ.ο.κ.

2.     Δύο φορές πιο πάνω η λέξη έξεις γράφηκε μέσα σε εισαγωγικά. Γιατί;

Γιατί χρησιμοποιείται με την αριστοτελική σημασία της και όχι με αυτή που έχει σήμερα (=συνήθεια).

Λεξιλογική άσκηση

ἀχθόμενος: να δώσετε όσα ομόρριζα του ρήματος, απλά ή σύνθετα, γνωρίζετε.

Ενότ. 6^η: Η αρετή καθιστά τον άνθρωπο ικανό να εκτελέσει το προορισμένο γι’αυτόν

              έργο.

Μετάφραση: Δεν πρέπει όμως να το πούμε μόνον έτσι, ότι δηλ. (η αρετή) είναι έξις, αλλά και τι λογής έξις είναι. Επομένως, επιβάλλεται να πούμε ότι κάθε αρετή, όποιου πράγματος είναι αρετή, και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην πιο καλή κατάστασή του και το βοηθεί να εκτελέσει με το σωστό τρόπο το έργο του (αυτό που είναι προορισμένο να κάνει)· για παράδειγμα η αρετή του ματιού καθιστά αξιόλογο και το μάτι και τη λειτουργία που το μάτι επιτελεί· καθότι βλέπουμε καλά χάρη στην αρετή του ματιού. Κατά τον ίδιο τρόπο η αρετή του αλόγου καθιστά το άλογο και αξιόλογο και ικανό να τρέξει και να (μετα)φέρει τον αναβάτη και να αντιμετωπίσει τους εχθρούς. Εάν, λοιπόν, συμβαίνει το ίδιο σε όλα τα πράγματα, (τότε) και η αρετή του ανθρώπου θα μπορούσε να είναι η έξις, με βάση την οποία ο άνθρωπος γίνεται ενάρετος και από την οποία θα βοηθηθεί να εκτελεί σωστά το προορισμένο γι’αυτόν έργο. Με ποιο τρόπο όμως θα γίνει αυτό…έτσι θα αποκαλυφθεί, εάν δηλ. εξετάσουμε τι λογής είναι η φύση της. 

Περίληψη: η αρετή οποιουδήποτε πράγματος συντελεί ώστε και το ίδιο το πράγμα να φτάσει στην καλύτερη δυνατή κατάσταση και να εκτελέσει με τον πιο σωστό τρόπο τη λειτουργία του. Ως ανθρώπινη αρετή θα μπορούσε να θεωρηθεί και η έξη, χάρη στην οποία ο άνθρωπος γίνεται ενάρετος και προοδεύει στην εργασία του.

Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση του σχολικού εγχειριδίου

Πρόσεξε ότι η λέξη ἀρετή είναι για τον Αριστοτέλη μια λέξη που δεν προορίζεται μόνο για τον άνθρωπο. Ταιριάζει -είναι σαν να μας λέει- και για τα έμψυχα και για τα άψυχα πράγματα (αυτό θα πει ότι μπορεί να χρησιμοποιείται και για τα ζώα). Με αυτό το γενικό νόημα, ποιο είναι το περιεχόμενο της λέξης ἀρετή; (Τόνισε τα δύο κύρια στοιχεία που διακρίνει στην έννοια ἀρετή κάθε πράγματος, άρα και του ανθρώπου, ο Αριστοτέλης).

Όντως, ο Αριστοτέλης δίνει στην έννοια αρετή μια πιο διευρυμένη, άρα και παραλλαγμένη σημασία από αυτή που ο όρος έχει σήμερα, όταν λ.χ. λέμε ‘αυτός είναι ενάρετος άνθρωπος’. Ο όρος διευρύνεται, επειδή ο Σταγειρίτης τον εφαρμόζει και στα ζώα (στο άλογο στη συγκεκριμένη περίπτωση) και στα άψυχα (στο μάτι).

Λαμβάνοντας υπόψη τα κειμενικά παραδείγματα με το μάτι και το άλογο, αντιλαμβανόμαστε ότι ο φιλόσοφος δίνει στον όρο τη σημασία της ιδιότητας εκείνης που και το ίδιο το πράγμα το οδηγεί σε εντελέστερη κατάσταση και το βοηθεί να εκτελέσει το έργο, για το οποίο είναι προορισμένο. Με σημερινούς όρους θα αποδίδαμε την ιδιότητα αυτή ως ικανότητα, δεξιότητα, επιτηδειότητα, δυνατότητα ή και φυσιολογική λειτουργία σύμφωνα με όσα η φύση έχει προκαθορίσει να εκτελεί το συγκεκριμένο έμβιο ον ή πράγμα.

Συγγενεύει ίσως με τον πιο πάνω όρο η λατινική λέξη virtus (=αρετή), όπως φαίνεται στο ξενικής προελεύσεως επίθετο ‘βιρτουόζος᾿ (<ιτ. virtuoso).   

Λεξιλογική άσκηση 

σπουδαῖον: να δώσετε όσα ομόρριζα του επιθέτου, απλά ή σύνθετα, γνωρίζετε.

Ενότ. 7^η: Η αρετή βρίσκεται στη μεσότητα. Προσδιορισμός της έννοιας ‘μεσότητα’.

Μετάφραση: Σε καθετί, λοιπόν, που παρουσιάζει συνοχή και μπορεί να διαιρεθεί μπορούμε να πάρουμε ένα κομμάτι μεγαλύτερο (από το άλλο), ένα μικρότερο (από το άλλο) και ένα ίσο (με το άλλο), και μάλιστα σε σχέση με το ίδιο το πράγμα (με κριτήρια αντικειμενικά) ή σε σχέση με εμάς (με κριτήρια υποκειμενικά)… Και εννοώ μέσο του πράγματος αυτό που απέχει ίσα από την καθεμιά από τις δύο άκρες, πράγμα το οποίο είναι ένα και το αυτό σε όλα τα πράγματα, σε σχέση όμως με εμάς (εννοώ) αυτό που δεν παρουσιάζει ούτε πλεόνασμα ούτε έλλειψη· κι αυτό δεν είναι ένα ούτε το ίδιο για όλους. Για παράδειγμα, εάν τα δέκα είναι πολλά και τα δύο λίγα, τα έξι αποτελούν το μέσο σχετικά με το πράγμα καθ’εαυτό· γιατί (το έξι) είναι μεγαλύτερο ή μικρότερο κατά τον ίδιο αριθμό μονάδων· κι αυτό είναι το μέσο σύμφωνα με τη διδασκαλία της αριθμητικής. Όμως σχετικά με εμάς δεν πρέπει να το θεωρήσουμε κατά τον ίδιο τρόπο· διότι, εάν σε κάποιον (αθλητή) είναι πολύ να φάει δέκα μνες και λίγο να φάει δύο, ο προπονητής θα του ορίσει (να φάει) έξι μνες· γιατί και αυτή η ποσότητα είναι πολλή ή λίγη γι’αυτόν που θα τη λάβει· καθότι για τον Μίλωνα είναι λίγη, γι’αυτόν όμως που βρίσκεται στο αρχικό στάδιο της γύμνασής του είναι πολλή. Το ίδιο συμβαίνει στο τρέξιμο και στην πάλη. Έτσι, λοιπόν, κάθε ειδικός αποφεύγει την υπερβολή και την έλλειψη και επιδιώκει τη μεσότητα και αυτή προτιμά, όχι όμως την καθαρά από ποσοτική άποψη μεσότητα, αλλά τη σχετική με εμάς.

Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση του σχολικού εγχειριδίου   

1.     Εἰ τὰ δέκα πολλά, τὰ δὲ δύο ὀλίγα, τὰ ἕξ μέσα λαμβάνουσι κατὰ τὸ πρᾶγμα. Εξήγησε με ένα σχήμα το αριθμητικό μέσον που περιγράφεται εδώ.

Το έξι βρίσκεται σε ίση απόσταση και από το δύο και από το δέκα, αφού τέσσερις μονάδες το χωρίζουν και από το μεγαλύτερο και από το μικρότερο αριθμό· επομένως αποτελεί το ‘αντικειμενικό μέσον’, μέσον δηλ. σε σχέση με το ίδιο το πράγμα.

2.     Ο Αριστοτέλης δεν είχε ακόμη στη διάθεσή του τις τόσο σημαντικές για το δικό μας λόγο λέξεις αντικειμενικός και υποκειμενικός, βρέθηκε όμως αυτή τη στιγμή στην ανάγκη να εκφράσει τις δύο αυτές έννοιες. Μπροστά σε ανάλογο πρόβλημα βρέθηκε ο Αριστοτέλης πολλές φορές στη διάρκεια των επιστημονικών του ενασχολήσεων, εφόσον ήταν ο πρώτος που ασχολήθηκε με κάποιους επιστημονικούς κλάδους ή πρώτος αυτός αντιμετώπισε με έναν καινούργιο, σε σχέση με τους παλιότερους στοχαστές, τρόπο κάποιους τομείς της ανθρώπινης σκέψης και γνώσης. Ο κάθε όμως επιστήμονας, όταν κατά τη διάρκεια των ερευνών του βρίσκεται στην ανάγκη να εκφράσει με λόγο τις ιδέες του, δεν έχει βέβαια πρόχειρες και εύκολες τις λύσεις· μερικές μάλιστα φορές χρειάζεται να κάνει και περισσότερες από μια δοκιμές, ώσπου να καταλήξει (αν καταλήξει!) σε κάτι οριστικό. Συνέβη, νομίζεις, το ίδιο και με τον Αριστοτέλη στην περίπτωση που μας απασχολεί;

Ανέκαθεν η συμβολή -αλλά και το καθήκον- των επιστημόνων δεν περιοριζόταν μόνο στην προώθηση της ανθρώπινης γνώσης, αλλά επεκτεινόταν και στην εύρεση των κατάλληλων όρων, που να εκφράζουν την οποιαδήποτε καινοτόμο επινόηση.

Οι δοκιμές που εφαρμόζει ο Αριστοτέλης, προκειμένου να βρει τον καταλληλότερο, κατά τη γνώμη του, όρο που να αποδίδει το νεοελληνικό επίθετο αντικειμενικός, επαληθεύονται με τις ελαφρά παραλλαγμένες εκφράσεις: κατ’αὐτὸ τὸ πρᾶγμα -τοῦ πράγματος –κατὰ τὸ πρᾶγμα. 

Δε συμβαίνει το ίδιο και με το επίθετο υποκειμενικός, για το οποίο ο Σταγειρίτης χρησιμοποιεί αποκλειστικά την έκφραση πρὸς ἡμᾶς.

Λεξιλογική άσκηση

αἱρεῖται: να δώσετε όσα σύνθετα του ίδιου ρήματος γνωρίζετε.

Ενότ. 8^η: Όπως η τέχνη, έτσι και η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον.

Μετάφραση: Εάν, λοιπόν, κάθε τέχνη με αυτόν τον τρόπο εκπληρώνει σωστά το έργο της, αποβλέποντας δηλ. στη μεσότητα και κατευθύνοντας σε αυτήν τις δραστηριότητές της (γι’αυτό για τα έργα που είναι σωστά φτειαγμένα συνηθίζουν να προσθέτουν στο τέλος ότι δεν είναι δυνατόν ούτε να αφαιρέσουμε ούτε να προσθέσουμε κάτι, επειδή κατά τη γνώμη τους  η υπερβολή και η έλλειψη καταστρέφουν το σωστό, ενώ η μεσότητα το διατηρεί, και οι επιδέξιοι τεχνίτες, όπως λέμε, εργάζονται αποβλέποντας σ’αυτό) και, εάν η αρετή είναι πιο ακριβής και ανώτερη από κάθε άλλη τεχνική δραστηριότητα, όπως ακριβώς και η φύση, είναι δυνατό να έχει για στόχο της τη μεσότητα. Και εννοώ την ηθική (αρετή), γιατί αυτή αναφέρεται στα πάθη και στις ενέργειες και μέσα σε αυτά υπάρχει η υπερβολή και η έλλειψη και η μεσότητα.

Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση του σχολικού εγχειριδίου 

1.     Τοῦ μέσου ἂν εἴη στοχαστική: πρόσεξε ότι ο Αριστοτέλης απέφυγε να πει: τοῦ μέσου ἐστὶ στοχαστική. Προσπάθησε να καταλάβεις τη διαφορά των δύο εκφραστικών τρόπων και εξήγησε στη συνέχεια την προτίμηση του Αριστοτέλη για την πρώτη –μπορούμε άραγε από την προτίμησή του να βγάλουμε συμπεράσματα και για τον χαρακτήρα του; Μην ξεχνάς αυτό που λένε πως «το ύφος είναι ο άνθρωπος»! Θα βοηθηθείς, πάντως, στην προσπάθειά σου, αν ξαναθυμηθείς από το Συντακτικό σου α) τη σημασία του εκφραστικού σχήματος της δυνητικής ευκτικής, και β) τη λεγόμενη «απλή σκέψη του λέγοντος».

Ο Αριστοτέλης είναι πνευματικός άνθρωπος και βαθυστόχαστος ερευνητής της φύσης και του ανθρώπου. Με τέτοιες ιδιότητες ποτέ δε θα εκφραζόταν δογματικά με την απολυτότητα της οριστικής έγκλισης, που δηλώνει το βέβαιο, το πραγματικό, το αναμφίβολο, το μη επιδεχόμενο αμφισβήτησης. Πόσο δε περισσότερο σε ένα επιστημονικό πεδίο που μόνον τότε είχε αρχίσει να διερευνάται με επιστημονικότητα και εμβρίθεια. Στο χώρο της επιστημονικής έρευνας ο δογματισμός είναι ανεπίτρεπτος.

Έτσι, με τη δυνητική ευκτική, την έγκλιση δηλ. του δυνατού, πιθανού, ενδεχόμενου στο παρόν και στο μέλλον, ο Σταγειρίτης διατείνεται ότι, εάν αληθεύουν όλα όσα μέχρι εκείνο το σημείο έχει υποστηρίξει, τότε είναι δυνατόν, πιθανόν και η ηθική αρετή να έχει για στόχο της τη μεσότητα.

Διαφαίνονται με αυτόν τον τρόπο και στοιχεία χαρακτηρολογικά του Αριστοτέλη, που πρέπει να διακρίνουν το σοβαρό επιστήμονα: έλλειψη εγωισμού, συγκαταβατικότητα, μετριοπάθεια, σεβασμός της γνώμης των άλλων.

Λεξιλογική άσκηση

στοχαστική: να δώσετε όσα ομόρριζα του επιθέτου, απλά ή σύνθετα, γνωρίζετε.

Ενότ. 9^η: Σημαντικές διευκρινίσεις για το περιεχόμενο της έννοιας ‘μεσότης’.

Μετάφραση: Για παράδειγμα, είναι δυνατό να φοβηθούμε και να πάρουμε θάρρος και να επιθυμήσουμε και να αισθανθούμε οργή και οίκτο και γενικά να νιώσουμε ευχαρίστηση και λύπη και περισσότερο και λιγότερο, και τα δύο αυτά δεν είναι καλά· όμως η μεσότητα και η τελειότητα, πράγμα που αποτελεί χαρακτηριστικό της αρετής, είναι το όταν πρέπει, σε σχέση με τα πράγματα που πρέπει, σε σχέση με τους ανθρώπους που πρέπει, για το λόγο που πρέπει, με τον τρόπο που πρέπει. Κατά τον ίδιο τρόπο και σχετικά με τις ενέργειές μας υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και μεσότητα. Η αρετή εξάλλου αναφέρεται στα συναισθήματα και στις ενέργειες, στα οποία η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν σφάλμα και επικρίνονται, ενώ η μεσότητα επαινείται και αποτελεί το ορθό· και τα δύο αυτά ανήκουν στην αρετή. Συνεπώς, η αρετή αποτελεί κάποια μορφή μεσότητας, μια και έχει ως στόχο της το μέσο.

Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση του σχολικού εγχειριδίου

1.     Μᾶλλον καὶ ἧττον: περισσότερο ή λιγότερο από τι; Ο Αριστοτέλης, όπως βλέπεις, δεν το λέει καθαρά -στη γλώσσα του Συντακτικού θα λέγαμε: ο Αριστοτέλης δε βάζει εδώ, δίπλα σε αυτά τα συγκριτικού βαθμού επιρρήματα, καμιά γενική συγκριτική. Μπορείς, με βάση αυτά που ακολουθούν, να προσθέσεις εσύ αυτή τη γενική συγκριτική;

Εάν θεωρήσουμε ότι βάση των επόμενων συλλογισμών του φιλόσοφου είναι η ‘μεσότης’, η μη υπέρβαση του μέτρου δηλ. στις ανθρώπινες εκδηλώσεις, αντιλαμβανόμαστε ότι, όταν γράφει «μάλλον και ήττον», εννοεί περισσότερο και λιγότερο από το φυσιολογικό μέτρο, που πρέπει να χαρακτηρίζει τις ανθρώπινες αντιδράσεις. Ως γενική συγκριτική, λοιπόν, θα μπορούσε να θεωρηθεί η φράση «τοῦ δέοντος»=απ’όσο πρέπει, που απαντά και στην 10^η ενότητα.

2.     Δεῖ: αλήθεια, τι ακριβώς εννοούμε, όταν χρησιμοποιούμε κι εμείς στο λόγο μας -τόσο συχνά μάλιστα-  τη λέξη πρέπει («έτσι πρέπει να κάνεις» - «δεν πρέπει να κάνεις έτσι»); Με άλλα λόγια: ποιο είναι το κριτήριό μας (ή τα κριτήριά μας) για την ορθότητα των πράξεών μας; Συζητήστε το μέσα στην τάξη -και ύστερα αναρωτηθείτε τι ήταν, αλήθεια, στην  πραγματικότητα αυτό που έδινε στον αρχαίο Έλληνα τη βεβαιότητα πως οι πράξεις του ήταν ορθές.

Τα βασικά κριτήρια για την ορθότητα των πράξεων τόσο για τον αρχαίο Έλληνα όσο και για το σύγχρονο άτομο, παρόλο που υφίστανται σημαντικές αποκλίσεις που απορρέουν από το γεωγραφικό χώρο, την εποχή, τον τρόπο ζωής, τις κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες και συμβάσεις, είναι παραπλήσια, κι αυτό γιατί έχουν να κάνουν πάντα με την ίδια οντότητα, τον άνθρωπο.

Είναι φυσικό, λοιπόν, ότι παράγοντες, όπως η καταγωγή, το φυσικό και πολιτισμικό περιβάλλον, η παιδεία, η αγωγή, η κοινωνικότητα, η επαγγελματική δραστηριότητα σε συνδυασμό με πολιτικοκοινωνικούς θεσμούς, παραδόσεις, ιστορία, θρησκεία και ηθική, καθορίζουν μέσα μας τα πλαίσια εκείνα, όπου καλλιεργούνται και σχηματοποιούνται τα προσωπικά μας ‘πρέπει’, που, όσο κι αν ορισμένες φορές ακούγονται -από τους άλλους- ως λόγος κενός, εντούτοις δίνουν το ατομικό μας στίγμα ως μελών της στενότερης ή ευρύτερης κοινωνικής ομάδας.

Λεξιλογική άσκηση

ψέγεται: να δώσετε όσα ομόρριζα του ρήματος, απλά ή σύνθετα, γνωρίζετε.

Ενότ. 10^η: Ορισμός της αρετής 

Μετάφραση: Επιπλέον, η αποτυχία συμβαίνει με πολλούς τρόπους (καθότι το κακό είναι γνώρισμα του απείρου, όπως συμπέραναν οι πυθαγόρειοι φιλόσοφοι, ενώ το αγαθό είναι γνώρισμα του πεπερασμένου), η επιτυχία όμως συμβαίνει με ένα μόνο τρόπο (γι’αυτό το πρώτο είναι εύκολο, ενώ το άλλο δύσκολο, κι είναι εύκολο να αποτύχουμε στο σκοπό μας, ενώ είναι δύσκολο να πετύχουμε)·  και γι’αυτούς τους λόγους η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν ιδιότητες της κακίας, ενώ η μεσότητα αποτελεί ιδιότητα της αρετής·

                  καλοί γινόμαστε με ένα μόνο τρόπο, ενώ κακοί με πολλούς.

Η αρετή, επομένως, είναι μία έξη που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο και βρίσκεται στη μεσότητα σχετικά με εμάς και καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα με τη λογική που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος. Και είναι (η αρετή) μεσότητα ανάμεσα σε δύο κακίες, που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής και η άλλη από την πλευρά της έλλειψης· κι επιπλέον (η αρετή είναι μεσότητα), επειδή άλλες κακίες είναι μικρότερες κι άλλες μεγαλύτερες από το πρέπον και στα συναισθήματα και στις ενέργειες, η αρετή όμως βρίσκει και επιλέγει τη μεσότητα. 

 Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση του σχολικού εγχειριδίου

1.     Ὡρισμένῃ λόγῳ: όπως θα πρόσεξες, στο σημαντικότατο αυτό για τη σύλληψη της αρετής στοιχείο, ο Αριστοτέλης αναφέρεται για πρώτη φορά εδώ. Τι είναι αυτό που τον έκανε, κατά την κρίσιμη στιγμή του ορισμού, να αισθανθεί αυτή την ανάγκη; Τι το καινούργιο πρόσθεσε αυτό το νέο στοιχείο;

Για να μη δημιουργηθεί η εντύπωση από τα στοιχεία που μέχρι εδώ προσκόμισε ο Αριστοτέλης, πως η αρετή είναι μια έννοια που ο κάθε άνθρωπος ορίζει με το δικό του τρόπο, αποβαίνει δηλ. στο τέλος κάτι υποκειμενικό, προσθέτει ο φιλόσοφος σε αυτό το σημείο και τον παράγοντα της ανθρώπινης λογικής, προκειμένου να εξασφαλίσει στην αρετή και την αντικειμενικότητα. Τοποθετώντας, μάλιστα, ο Σταγειρίτης  αυτό το  αντικειμενικό στοιχείο σε αυστηρότερα πλαίσια, το ορίζει όχι ως κοινή λογική αλλά ως λογική του φρόνιμου, του συνετού, του μυαλωμένου ανθρώπου.

2.     Γράψε ένα μικρό δοκίμιο για τις βασικές έννοιες που χρησιμοποίησε ο Αριστοτέλης, προκειμένου να διαμορφώσει τον ορισμό της αρετής.

Η συλλογιστική πορεία του Σταγειρίτη είναι η εξής:

α. Η αρετή είναι έξη.

β. Η αρετή είναι έξη ‘προαιρετική’.

γ. Η αρετή βρίσκεται στο ‘σε σχέση με εμάς’ μέσον.

δ. Το μέσον καθορίζεται από τον ορθόν λόγον, τη λογική, και μάλιστα του συνετού ανθρώπου.

ε. Η αρετή βρίσκεται στο μέσον μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως.

στ. Η αρετή είναι αγαθό, είναι το δέον, το πρέπον, το ορθό μέτρο· η έλλειψη και η υπερβολή είναι ιδιότητες της κακίας.

Λεξιλογική άσκηση

ὑπερ-βολή: να δώσετε άλλες σύνθετες λέξεις με ίδιο το δεύτερο συνθετικό.  

      B2  Πολιτικά

Ενότ. 11^η: Η πόλη είναι η τελειότερη μορφή κοινωνίας

Μετάφραση: Επειδή βλέπουμε ότι η κάθε πόλη αποτελεί μια μορφή κοινότητας και ότι κάθε κοινότητα έχει συγκροτηθεί, για να επιδιώξει κάποιο αγαθό (γιατί όλοι κάνουν τα πάντα χάριν εκείνου που φαίνεται πως είναι αγαθό), είναι φανερό ότι όλες (οι κοινότητες των ανθρώπων) στοχεύουν σε κάποιο αγαθό, κατά κύριο δε λόγο η ανώτερη όλων των κοινοτήτων και που περιέχει όλες τις άλλες στοχεύει στο υπέρτατο όλων των αγαθών. Και αυτή είναι η αποκαλούμενη πόλη και πολιτική κοινωνία.  

Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση του σχολικού εγχειριδίου 

1.     Ἐπειδή…ὁρῶμεν: χρησιμοποιώντας τη λέξη ὁρῶμεν ο Αριστοτέλης δηλώνει, στην πραγματικότητα, ότι τα (λογικά) επιχειρήματά του συχνά τα συλλέγει προσέχοντας τη γύρω του πραγματικότητα. Και όχι, βέβαια, μόνο αυτό, αφού στη συνέχεια τα επιχειρήματα αυτά ο Αριστοτέλης τα χρησιμοποιεί για την προώθηση της σκέψης του και για εξαγωγή συμπερασμάτων (θυμήσου, π.χ., όσα διάβασες στην 1^η ενότητα, όπου ο Αριστοτέλης συνήγαγε συμπεράσματα προσέχοντας τη ‘συμπεριφορά’ της πέτρας ή της φωτιάς). Με ποιο επίθετο θα χαρακτήριζες έναν τέτοιο στοχαστή, έναν τέτοιο φιλόσοφο;  Ποιο επίθετο θα δήλωνε τότε το αντίθετο;

Ο Αριστοτέλης ενεργεί, όπως ο ίδιος παραδέχεται, ως ένας γνήσιος εμπειρικός φιλόσοφος: αρχικά δηλ. παρατηρεί τη γύρω του πραγματικότητα, στη συνέχεια επεξεργάζεται λογικά τα δεδομένα της παρατήρησης και, τέλος, οδηγείται στην εξαγωγή συμπερασμάτων.

Αντίθετο του επιθ. εμπειρικός είναι το θεωρητικός. 

2.   Τοῦ κυριωτάτου πάντων: στα Ηθικά Νικομάχεια το υπέρτατο αυτό αγαθό ο Αριστοτέλης το είχε χαρακτηρίσει με την έκφραση τὸ ἀκρότατον πάντων τῶν πρακτών ἀγαθῶν. Ποιο ήταν αυτό (:με ποια λέξη το δήλωνε); Γράψε ένα μικρό δοκίμιο (μιας ή δύο σελίδων) για τη σύμπτωση ή μη του υπέρτατου για το άτομο αγαθού με το υπέρτατο για την πολιτεία αγαθό.

Το υπέρτατο αγαθό είναι η εὐδαιμονία (βλ. σσ. 151-2 της Εισαγωγής). Εάν υπέρτατος σκοπός για την πόλη είναι η ευδαιμονία, είναι φανερό ότι ο φιλό-σοφος δέχεται την απόλυτη σύμπτωση του υπέρτατου για το άτομο αγαθού με το υπέρτατο για την πόλη αγαθό. Εάν τα άτομα με τις πράξεις τους επιδιώ- κουν την ατομική ευδαιμονία, αυτό σημαίνει ότι με τις ενέργειές τους  ως πο- 

            λιτών επιτυγχάνεται και η ευδαιμονία της πόλης. Συνεπάγεται, έτσι, ότι οι  ε-

            νέργειες των πολιτών έχουν αποκλειστικά πολιτικές συνέπειες, αφού τελικός

            αποδέκτης τους είναι η ευδαιμονία (ή το αντίθετο) της πόλης.

Λεξιλογική άσκηση

συνεστηκυῖαν: να δώσετε όσα ομόρριζα του ρήματος, απλά ή σύνθετα, γνωρίζετε.

Ενότ. 15^η: Ο πολίτης είναι το συστατικό στοιχείο της πόλης.

Μετάφραση: Αυτός που ασχολείται με τα πολιτεύματα και ποια είναι η φύση και ποια τα χαρακτηριστικά του καθενός, έχει σχεδόν ως πρώτο θέμα για διερεύνηση να δει τα σχετικά με την πόλη και ποια τέλος πάντων είναι η πόλη. Γιατί σήμερα υπάρχουν διαφορετικές γνώμες πάνω σε αυτό το θέμα, επειδή άλλοι υποστηρίζουν ότι η πόλη έχει κάνει την τάδε συγκεκριμένη πράξη, ενώ άλλοι (υποστηρίζουν) ότι δεν την έχει κάνει η πόλη αλλά το ισχύον κατά τη συγκεκριμένη περίσταση ολιγαρχικό καθεστώς ή ο τύραννος· βλέπουμε, όμως, ότι όλη η δραστηριότητα του πολιτικού και του νομοθέτη αφορά την πόλη και ότι το πολίτευμα είναι ένας τρόπος οργάνωσης των κατοίκων της πόλης. Μια και η πόλη ανήκει στην κατηγορία των σύνθετων πραγμάτων, όπως όλα εκείνα τα πράγματα που το καθένα τους είναι ένα όλον, αποτελούμενο όμως από πολλά μέρη, είναι φανερό ότι πρέπει πρώτα να ψάξουμε να βρούμε τι είναι ο πολίτης· καθότι η πόλη είναι ένα σύνολο πολιτών. Συνεπώς, επιβάλλεται να διερευνήσουμε ποιον πρέπει να ονομάζουμε πολίτη και ποιος είναι ο πολίτης. Γιατί για τη λέξη πολίτης διατυπώνονται πολλές φορές διαφορετικές μεταξύ τους γνώμες, αφού δεν υπάρχει μια γενική συμφωνία για το περιεχόμενο της λέξης πολίτης. Γιατί αυτός που σε ένα δημοκρατικό καθεστώς θεωρείται πολίτης, σε ένα ολιγαρχικό καθεστώς δεν είναι πολίτης.

Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση του σχολικού εγχειριδίου   

1.     Για τρεις λόγους σκέφτεται ο Αριστοτέλης πως είναι ανάγκη να διερευνηθεί τί ἐστὶν ἡ πόλις. Πες με δικά σου λόγια τους τρεις αυτούς λόγους.

Οι τρεις λόγοι, για τους οποίους ο Αριστοτέλης κρίνει ότι πρέπει να διερευνηθεί το θέμα τί ἐστίν ἡ πόλις, είναι οι εξής:

α. επειδή το θέμα αυτό έχει προκαλέσει συζητήσεις και αμφιλογίες (νῦν γὰρ ἀμφισβητοῦσιν…),

β. επειδή όλη η δραστηριότητα του πολιτικού και του νομοθέτη αφορά την πόλη (του δε πολιτικού και του νομοθέτου…), και

γ. επειδή η πόλη είναι σύνολο πολιτών, οπότε επιβάλλεται να διερευνηθεί και η έννοια πολίτης (ἐπεὶ ἡ πόλις τῶν συγκειμένων…).     

2.    Τοῦ δὲ πολιτικοῦ καὶ τοῦ νομοθέτου πᾶσαν ὁρῶμεν τὴν πραγματείαν οὖσαν περὶ πόλιν: Είναι φανερό ότι ο Αριστοτέλης θέλει να πει ότι, εάν πρόκειται να καταλάβουμε και να εξηγήσουμε τον τρόπο δράσης ενός πολιτικού, τις συγκεκριμένες δηλ. ενέργειές του, πρέπει πρώτα να ξέρουμε τι είναι η πόλις (εμείς θα λέγαμε: το κράτος).  Εσύ θυμήσου τώρα ότι οι πολιτικοί στις μέρες μας διακηρύσσουν ότι όλες τις πράξεις τους τις κάνουν για το ‘λαό’ ή εν ονόματι του ‘λαού’. Τι ακριβώς θέλουν να πουν με αυτό;

Πριν απ’όλα επιβάλλεται εδώ να διευκρινίσουμε ότι ανάμεσα στον πολιτικό της αρχαίας ελληνικής πόλης και στους σύγχρονούς μας πολιτικούς υφίσταται χαώδης αναντιστοιχία, που τεκμαίρεται με την απλή παράθεση των εξής στοιχείων:

α. στην αρχαία Ελλάδα πολιτικό ρόλο, κατόπιν εκλογής ή κληρώσεως, μπορούσε να αναλάβει οποιοσδήποτε πολίτης ανεξαρτήτως καταγωγής, κοινωνικής τάξης και πλούτου,

β. ο εκλεγμένος πολίτης ενεργούσε πάντοτε για το συμφέρον της πόλης, μιας και η πολιτική αγωγή του του είχε εμφυσήσει την ιδέα ότι η επιβίωσή του ήταν άμεσα συναρτημένη με την -καλή ή κακή- πορεία της πόλης, και

γ. λογοδοτούσε με τη λήξη της πολιτικής του θητείας και ήταν πιθανό να τιμωρηθεί, εάν προέκυπτε ενοχή του σε άστοχη για την πόλη ενέργεια. 

            Η αναντιστοιχία διευρύνεται ακόμη περισσότερο με τη διαψευσμένη κάθε

            φορά υπόσχεση των σύγχρονων πολιτικών ότι θα εργαστούν για το λαό,

            περιφρονώντας επιδεικτικά το γεγονός ότι ο λαός αποτελεί την πηγή του

            αξιώματός τους.

3.     Στις ενότητες 11-14 ο Αριστοτέλης, θέλοντας να καταλάβει ο ίδιος και να διδάξει ύστερα τους άλλους τι είναι η πόλις, εφάρμοσε μια μέθοδο διερεύνησης του θέματος, που εμείς θα τη λέγαμε γενετική, αφού στην πραγματικότητα τη βάση της έρευνας την αποτελούσε το ερώτημα «Πώς γεννήθηκε η πόλις;». Στην ενότ. 15 η διερεύνηση του θέματος γίνεται με την αναλυτική μέθοδο, αυτή δηλ. που προσπαθεί να βρει τα συστατικά στοιχεία ενός πράγματος, με την ελπίδα ότι, εάν διακρίνει καθαρά και καταλάβει εκείνα, θα μπορέσει να έχει τον ορισμό και του πράγματος που δεν είναι παρά μια σύνθεση εκείνων. Μπορείς να φέρεις και άλλα παραδείγματα εφαρμογής των δύο αυτών μεθόδων έρευνας;

Τις δύο μεθόδους που εφάρμοσε εδώ ο Αριστοτέλης, μπορούμε να επαληθεύσουμε στη μελέτη της γλώσσας, της θρησκείας και της τέχνης. Και τα τρία αυτά πεδία τα μελετάμε γενετικά, όταν προσπαθούμε να βρούμε τις απαρχές τους, το πώς δηλ. δημιουργήθηκαν, και αναλυτικά, όταν εστιάζουμε την έρευνά μας στα επιμέρους στοιχεία και χαρακτηριστικά τους. 

Λεξιλογική άσκηση

ἐπισκοποῦντι: να δώσετε όσα ομόρριζά του ρήματος, απλά ή σύνθετα, γνωρίζετε.

Ενότ. 16^η: Ο πολίτης ορίζεται από τη συμμετοχή στην πολιτική και δικαστική εξουσία.

Μετάφραση: Ο πολίτης δεν είναι πολίτης, επειδή είναι εγκατεστημένος σε ένα συγκεκριμένο τόπο (καθότι και οι μέτοικοι και οι δούλοι μοιράζονται έναν κοινό τόπο) ούτε αυτοί που (από όλα τα πολιτικά δικαιώματα) έχουν μόνο το δικαίωμα να εμφανίζονται στο δικαστήριο ως εναγόμενοι και ως ενάγοντες (γιατί αυτό υπάρχει και σε εκείνους που έχουν αυτό το δικαίωμα χάρη σε ειδικές συμφωνίες)·…πολίτης με την ακριβέστερη σημασία της λέξης με κανένα άλλο γνώρισμα δεν ορίζεται παρά επειδή παίρνει μέρος στις δικαστικές λειτουργίες και στην εξουσία….Από αυτά, λοιπόν, γίνεται φανερό ποιος είναι ο πολίτης· αυτός δηλ. που έχει τη δυνατότητα να μετέχει στην πολιτική και δικαστική εξουσία λέμε πλέον ότι είναι πολίτης αυτής της πόλης, και πόλη ονομάζουμε το σύνολο των πολιτών τέτοιου είδους, που είναι ικανό να εξασφαλίζει ζωή αυτάρκη, για να μιλήσω σε γενικές γραμμές.

Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση του σχολικού εγχειριδίου

1.     Οὐδ’οἱ τῶν δικαίων μετέχοντες οὕτως ὥστε…: Αφού πρώτα προσέξεις ότι η λέξη δικαίων είναι σε πληθυντικό αριθμό και ότι μετά το μετέχοντες δεν υπάρχει κόμμα, προσπάθησε να εξηγήσεις γιατί σου δόθηκε παραπάνω η συγκεκριμένη μετάφραση για τη φράση αυτή.

Με βάση το γεγονός ότι η γενική τῶν δικαίων βρίσκεται σε πληθυντικό αριθμό και ότι μετά τη μετοχή μετέχοντες δεν υπάρχει κόμμα, συμπεραίνουμε ότι η γεν. τῶν δικαίων είναι διαιρετική (=από όλα τα δικαιώματα έχουν μόνο το δικαίωμα να…), εξαρτώμενη από εννοούμενη  αντωνυμία τούτου (=του δικαιώματος)· εάν η γεν. τῶν δικαίων θεωρηθεί αντικείμενο της μετοχής  μετέχοντες, μεταβάλλεται εντελώς το νόημα, παίρνοντας τη μορφή: «ούτε αυτοί που μετέχουν σε όλα τα δικαιώματα, δηλ. και στην πολιτική και στη δικαστική εξουσία», πράγμα όμως που δεν εννοεί εδώ ο Αριστοτέλης.

      2. Γράψε ένα μικρό δοκίμιο (δύο περίπου σελίδων) για τη σημασία που έχει το

          να μπορεί ο πολίτης να προσφεύγει στα δικαστήρια ως κατήγορος ή κατηγο-

          ρούμενος, προκειμένου να υπερασπιστεί τον εαυτό του, το δίκιο του ή τα συμ-

          φέροντά του.

   Θεμελιώδες αλλά και συνταγματικά κατοχυρωμένο είναι το δικαίωμα να έχει ο   

   πολίτης τη δυνατότητα να  προσφεύγει στα δικαστήρια, προκειμένου να   υπε-

   ρασπιστεί τον εαυτό του, το δίκιο του, ή τα συμφέροντά του,  πράγμα που συ-

   νεπάγεται την εύρυθμη λειτουργία τόσο του πολιτεύματος όσο και της τρίτης

   εξουσίας, της δικαιοσύνης, που πρέπει να ασκεί το έργο της με τρόπο

   αδιάφθορο, αντικειμενικό και απροσωπόληπτο.

Λεξιλογική άσκηση

συμβόλων: να δώσετε όσα ομόρριζά του ουσιαστικού γνωρίζετε.

Ενότ. 17^η: Τα ορθά πολιτεύματα και οι παρεκκλίσεις από αυτά    

Περίληψη: Η διερεύνηση της ποσότητας και της φύσεως των πολιτευμάτων οδηγεί τον Αριστοτέλη στη διάκρισή τους σε ορθά και σε παρεκκλίσεις των ορθών. Είναι ορθό λ.χ. το πολίτευμα που λειτουργεί για την εξυπηρέτηση του κοινού συμφέροντος, ανεξαρτήτως του αριθμού των προσώπων που ασκούν την εξουσία· αντίθετα, παρέκκλιση αποτελεί το πολίτευμα που λειτουργεί για την εξυπηρέτηση του ιδιωτικού συμφέροντος. Στη συνέχεια διακρίνει τα πολιτεύματα της βασιλείας (=μοναρχία), της αριστοκρατίας (=μετέχουν στη διακυβέρνηση λίγα άτομα) και της πολιτείας (=κυβερνά ο λαός). Στρεβλώσεις των πολιτευμάτων αυτών είναι η τυραννία της βασιλείας, η ολιγαρχία της αριστοκρατίας και η δημοκρατία της πολιτείας, γιατί κανένα τους δεν υπηρετεί το συμφέρον του συνόλου των πολιτών.

Ενότ. 20^ή: Οι στόχοι της παιδείας.

 Μετάφραση: Είναι, λοιπόν, φανερό ότι πρέπει να ληφθεί νομοθετική μέριμνα για την παιδεία και ότι αυτή πρέπει να είναι ίδια για όλους· δεν πρέπει όμως να διαφύγει την προσοχή μας ποιος θα πρέπει να είναι ο χαρακτήρας αυτής της παιδείας και πώς πρέπει να εκπαιδεύονται (οι νέοι). Γιατί σήμερα υπάρχουν διαφορετικές απόψεις ως προς το εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Καθότι δεν πιστεύουν όλοι ότι οι νέοι πρέπει να μαθαίνουν τα ίδια πράγματα ούτε σχετικά με την αρετή ούτε σχετικά με τον άριστο τρόπο  ζωής, ούτε είναι φανερό εάν η παιδεία πρέπει να έχει στόχο της το νου ή τον ηθικό χαρακτήρα· εάν ξεκινήσουμε από την εκπαίδευση που παρέχεται σήμερα, η έρευνά μας θα βρεθεί αντιμέτωπη με μεγάλη σύγχυση, και δεν είναι καθόλου φανερό εάν πρέπει (ενν. η παιδεία) να αποβλέπει στα χρήσιμα στη ζωή ή σε αυτά που οδηγούν προς την αρετή η σε αυτά που απλώς προάγουν τη γνώση (γιατί όλες αυτές οι απόψεις έχουν βρει κάποιους υποστηρικτές)· και σχετικά με εκείνα που κατευθύνουν προς την αρετή δεν υπάρχει καμιά απολύτως συμφωνία (γιατί κατ’αρχάς δεν έχουν όλοι την ίδια ιδέα για την αρετή που τιμούν, ώστε να είναι φυσικό να υποστηρίζουν διαφορετικές γνώμες και ως προς την άσκησή της). Είναι, λοιπόν, φανερό ότι από τα χρήσιμα πρέπει να διδάσκονται τα απαραίτητα· είναι επίσης φανερό ότι δεν πρέπει να διδάσκονται όλα τα απαραίτητα, δεδομένου ότι οι ασχολίες διακρίνονται σε αυτές που ταιριάζουν και σε αυτές που δεν ταιριάζουν σε ελεύθερους ανθρώπους, και ότι από τα χρήσιμα πράγματα (τα παιδιά) πρέπει να μαθαίνουν όσα δεν κάνουν αυτόν που τα μαθαίνει τιποτένιο. Και πρέπει να θεωρούμε πως είναι τιποτένια ασχολία και τέχνη και μάθηση όσα καθιστούν το σώμα ή τη διάνοια των ελεύθερων ανθρώπων άχρηστα για την άσκηση και τις πράξεις της αρετής. 

Απαντήσεις στα θέματα για συζήτηση του σχολικού εγχειριδίου

1.     Σε ένα έργο πολιτικής θεωρίας ο Αριστοτέλης το βρήκε φυσικό και αυτονόητο να συζητήσει θέματα παιδείας και εκπαίδευσης, και μάλιστα πολύ συγκεκριμένα, όπως είναι ο στόχος της εκπαίδευσης, ο δημόσιος ή ιδιωτικός χαρακτήρας της, η διδακτέα ύλη κ.τ.λ. Συμμερίζεσαι κι εσύ τη στάση αυτή του Αριστοτέλη; Δικαιολόγησε τη γνώμη σου.

Όσο κι αν εκ πρώτης όψεως φαίνεται παράδοξο σε ένα έργο πολιτικής θεωρίας ο συγγραφέας να συζητεί και θέματα παιδείας, από την  άλλη κρίνεται απόλυτα σωστό, αφού όλοι -και πρώτος απ’όλους ο Σταγειρίτης- αντιλαμβάνονται τον καταλυτικό ρόλο της παιδείας στην απόκτηση της (πολιτικής) αρετής, που αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο για την επιβίωση των πολιτειών. Είναι εξίσου σπουδαία στον τομέα αυτό η κρατική παρέμβαση, που αναλαμβάνει την υποχρέωση τόσο της παροχής ίσης παιδείας για όλους όσο και του καθορισμού της διδακτέας ύλης, ώστε να εφοδιάσει τους εκπαιδευόμενους με υπευθυνότητα και με τις απαραίτητες, άμεσα για τους ίδιους και έμμεσα για την πόλη, γνώσεις.

2.     Κάνε έναν όσο το δυνατόν πληρέστερο κατάλογο των θεμάτων που θίγονται στο κείμενο του πρώτου ερμηνευτικού σχολίου της ενότητας αυτής.

α. είναι βασική υποχρέωση των νομοθετών να ασχοληθούν σοβαρά με το θέμα της παιδείας των νέων,

β. εάν κάθε τέχνη προϋποθέτει κάποια προπαιδεία και άσκηση, το ίδιο ισχύει και για την αρετή,

γ. η παιδεία, που πρέπει να έχει δημόσιο χαρακτήρα, επιβάλλεται να είναι  μία και η ίδια για όλους,

δ. κοινή για όλους άσκηση για την επίτευξη κοινού στόχου,

ε. κάθε πολίτης είναι μόριο της πόλης· η φροντίδα για το μόριο πρέπει να γίνεται σε απόλυτο συνταίριασμα με τη φροντίδα για το σύνολο.  

Λεξιλογική άσκηση

ἀπεργάζονται: να δώσετε άλλα σύνθετα με όμοιο το δεύτερο συνθετικό