Θεωρία Λογοτεχνίας ΙΙ

                                            Νεοελληνική Λογοτεχνία Α΄ Λυκείου

                                                         Περίληψη Γενικής Εισαγωγής

                                                                         (σσ. 7-9)

Επειδή υπάρχει διαφωνία σχετική με τις αρχές της ΝΕΛογοτεχνίας, ορθότερο είναι να υποστηρίξουμε ότι ήδη από τον 10^ο αιώνα αρχίζουν να εμφανίζονται στοιχεία που έχουν να κάνουν με τη νεοελληνική γλώσσα και το νεοελληνικό πολιτισμό, διαφορετικά βέβαια από τη βυζαντινή γλώσσα και το βυζαντινό πολιτισμό. Τα στοιχεία αυτά εντοπίζονται ιδιαίτερα στη γλώσσα, στους εκφραστικούς τρόπους, τη στιχουργική, τη θεματική ανανέωση και τη διαμόρφωση της νεοελληνικής συνείδησης.

1.           Μολονότι στη βυζαντινή λογοτεχνία επικρατεί διγλωσσία, από τον 11^ο αιώνα και μετά αυξάνουν τα κείμενα που γράφονται σε δημωδέστερη γλώσσα. Αλλά και η ομιλούμενη γλώσσα στην ίδια περίπου περίοδο παρουσιάζει σημαντικές φθογγολογικές, τυπικές και συντακτικές αλλαγές.

2.           Οι εκφραστικοί τρόποι των πρώτων κειμένων της δημώδους ΝΕΛογοτεχνίας (π.χ. των ακριτικών του 10^ου αιώνα) είναι ίδιοι με εκείνους του κλέφτικου τραγουδιού του 18^ου αιώνα.

3.           Ενώ πριν για το σωστό ρυθμό οι ποιητές χρησιμοποιούσαν την προσωδία (=εναλλαγή μακρόχρονων και βραχύχρονων συλλαβών), από εδώ και στο εξής ο ρυθμός δημιουργείται με την εναλλαγή τονισμένων και άτονων συλλαβών.   Κυρίαρχος στίχος είναι ο ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος ή πολιτικός στίχος. Η ομοιοκαταληξία (ρίμα) έχει ιταλική προέλευση.

4.           Ενώ η βυζαντινή ποίηση είχε θέματα διδακτικά και ηθικοδιδακτικά και η θρησκευτική επικεντρωνόταν στην υμνογραφία, από την εποχή των Σταυροφοριών, λόγω δυτικών επιδράσεων, η θεματική μεταβάλλεται με τα ιπποτικά κυρίως μυθιστορήματα, όπου συνδυάζονται ιπποτικός ρομαντισμός και παραμυθιακά στοιχεία.

5.           Με το αρχαιότερο έργο της ΝΕΛογοτεχνίας, το έπος του Βασιλείου Διγενή Ακρίτα, εκφράζονται ιδεώδη και πόθοι του ελληνικού γένους.

                                                Περίληψη Εισαγωγής για το δημοτικό τραγούδι

                                                                         (σσ. 18-23)

Η λαϊκή παραγωγή, το δημοτικό τραγούδι δηλ., εξακολουθεί και κατά τη βυζαντινή περίοδο και, χάρη στην προφορική παράδοση, επιζεί, με περισσότερες ή μικρότερες τροποποιήσεις, ως τις μέρες μας. Συγκρίνοντας αυτά τα παλαιότερα δημιουργήματα με τα νεότερα, διαπιστώνουμε πολλά κοινά χαρακτηριστικά, όπως είναι:

1.               Η λιτότητα και πυκνότητα του λόγου: ο λόγος του δημοτικού τραγουδιού αρθρώνεται κυρίως με το ρήμα και το ουσιαστικό:

                                  Σαραπέντε μάστοροι κι εξήντα μαθητάδες

                                             γεφύριν εθεμελίωναν στης Άρτας το ποτάμι. 

                                   

2.               Η αρχή της ισομετρίας: το νόημα ολοκληρώνεται στον ίδιο στίχο ή ημιστίχιο, χωρίς να σημειώνονται διασκελισμοί, πέρασμα δηλ. στον επόμενο στίχο για την ολοκλήρωση του νοήματος.

                                 Αχός βαρύς ακούγεται, πολλά τουφέκια πέφτουν.

3.               Η επανάληψη ή ολοκλήρωση του νοήματος του πρώτου ημιστιχίου στο δεύτερο:

                                 Το Μάη επαντρεύτηκε, το Μάη γυναίκα πήρε…  

4.               Το θέμα των άσκοπων ερωτημάτων:

                                           Μήνα σε γάμο ρίχνονται, μήνα σε χαροκόπι;

                                           Ουδέ σε γάμο ρίχνονται, ουδέ σε χαροκόπι.         

5.               Το θέμα του αδυνάτου (του απραγματοποίητου):

                                Αν τρέμουν τ’άγρια βουνά, να τρέμει το γεφύρι

                                          Κι αν πέφτουν τ’άγρια πουλιά, να πέφτουν οι διαβάτες…                  

6.               Οι προσωποποιήσεις: κάθε έμψυχο ον ή άψυχο αντικείμενο μπορεί να παίρνει μέρος στη δράση.

                                                         Είδη δημοτικού τραγουδιού

1.               Παραλογές: πολύστιχα αφηγηματικά τραγούδια που εξιστορούν δραματικές κυρίως περιπέτειες, με μεγάλη ποικιλία θεμάτων και ιδιαίτερο γνώρισμα το παραμυθιακό στοιχείο. Θεωρούνται ως τα παλαιότερα δημοτικά και συγγενεύουν θεματικά με τραγούδια άλλων λαών της Βαλκανικής.

2.               Ακριτικά τραγούδια: ειδική και παλαιά κατηγορία τραγουδιών, που ψάλλουν την ανδρεία και την τόλμη των ακριτών, των συνοριακών δηλ. φυλάκων της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας· η κεντρική εξουσία παρείχε στους ακρίτες αγροκτήματα στις παραμεθόριες περιοχές, με την υποχρέωση  εκείνοι να αποκρούουν τις εχθρικές επιθέσεις. Τα τραγούδια χαρακτηρίζει η ηρωϊκή πνοή και η τολμηρή έκφραση.

3.             Του Χάροντα-Του κάτω Κόσμου: λόγω περιεχομένου συνδέονται με τα μοιρολόγια, παρόλο που εκφράζουν έντονα την αγάπη για τη ζωή.

4.              Ιστορικά: είναι τραγούδια που έχουν ως θέμα τους ένα οποιοδήποτε ιστορικό γεγονός, επίκαιρο και συχνά θλιβερό. Επειδή έχουν πληροφοριακό χαρακτήρα, δεν διαθέτουν μεγάλη αισθητική (καλλιτεχνική) αξία, εκτός από κάποιες εξαιρέσεις. Τέτοια είναι τα τραγούδια της Επανάστασης του 1821, του μακεδονικού Αγώνα η και της Μικρασιατικής Καταστροφής.

5.               Κλέφτικα τραγούδια: η νεότερη και πλουσιότερη κατηγορία τραγουδιών, που έχουν ως θέμα τους τη ζωή των κλεφταρματολών· γι’αυτό και προέρχονται από τις περιοχές όπου έδρασαν οι κλεφταρματολοί. Με το να αφηγούνται τη ζωή και τα κατορθώματά τους, θα μπορούσαν να θεωρηθούν ιστορικά,  αλλά τελικά δεν είναι, γιατί γύρω από τον ‘ιστορικό’ πυρήνα αναπτύσσονται στη συνέχεια με λυρικό καθαρά χρώμα. Διακρίνονται για την ακρίβεια στη διήγηση, την προσήλωση στα συγκεκριμένα πρόσωπα και πράγματα και τη διαλογική, μερικές φορές, μορφή τους.  Εκφράζουν θαυμασμό για την  ανδρεία, τη ‘λεβεντιά’ και την ελεύθερη ζωή στα σκοτεινά χρόνια της δουλείας.